Jan Król: Udział Cieszyniaków w walkach narodowowyzwoleńczych, GZC, 1966
[Cz. I: XIII- pocz. XIX wieku]
"Od końca XIII wieku Księstwo Cieszyńskie podlegało zwierzchnictwu czeskiemu.
Mimo to ksiżeta miejscowi utrzymywali bliskie kontakty z państwem polskim, gościli na dworze królewskim w Krakowie, a język polski przez długi czas był językiem dworu książęcego. Wzrastaísce coraz bardziej wpłvwy czeskie a potem kiedy Habsburgowie stali się zwierzchnikami miejscowych Władców — wpływy niemieckie, osłabiły bliskie kontakty z Koroną. Szlachta cieszyńska uległa germanizacji i jedynie polskie nazwiska świadczyły o jej pochodzeniu. Tylko lud śląski zachował język polski, stare obyczaje i zwyczaje.
O udziale mieszkańców Cieszyńskiego w walkach o wolność i nie podległość Polski w dawnych wiekach zachowały się tylko nikłe wiadomości. Z zapisków kronikarskich dowiadujemy sie, że w roku 1410, podczas wojny Polski z Krzyżakami, po stronie Jagiełły stanął wraz ze swoją drużyną książę cieszyński Bolko I. Jego następcy wspomagali Kazimierza Jagiellończyka, gdy ten prowadził wojnę z królem węgierskim Marinem Korwinem. Między innymi książę Przemysław oddał do dyspozycji króla polskiego 403 pancernych. Niemiec kd historyk A. Heinrich pisze w swojej historii Ślaska. że „,..w tym czasie książęta śląscy mają wielką chęć do zjednoczenia się z Polską, Sąsiedztwo, te same obyczaje i język oraz oddalenie od Czech są tego głównym powodem”. Mimo tych tendencji do zjednoczenia jednak nie doszło.
W następnym okresie nic nie słychać o udziale Śląska Cieszyńskie go w wojnach prowadzonych przez królów polskich, ale wieści jakie tu dochodzą zza kordonu granicznego sa przyjmowane życzliwie.
W grudniu 1655 r. przyjedżał przez Cieszyn w towarzystwie 2000 konnych król Jan, Kazimierz. Mieszczanie przyjęli go bardzo serdecznie i gorąco, za co król zaprosił ich do udziału w śniadaniu, w czasie którego odbył z nimi pogawędkę.
W roku 1683 przez Śląsk Cieszyński ciągnęła na Wiedeń jedna z armii (20 tys. oddział) króla Jana Sobieskiego. Jazda polska pod wodza hetmana polnego Mikołaja Sieniawskiego przemaszerowała przez Bielsko, Skoczów i Cieszyn, wzbudzając wszędzie wielkie zainteresowanie. Lud miejscowy witał żołnierzy z radością, zaś w takich miejscowościach-jak Harbutowice, Ustroń i Grodziec, przez które prawdopodobnie przeszło kilka chorągwi, posadzono na cześć króla Jana III Sobieskiego drzewa wolności. Proboszcz goleszowski zanotował wtedy w kronice, że „Na Święty Duch nie było ludzi na nabożeństwie dla marszu wojaków polskich przez Cisownicę na Turka maszerujących”. Jan Celesta — szlachcic cieszyński — był wtedy przewodnikiem wojsk polskich ciągnących na Wiedeń, zaś jego brat był oficerem w wojsku polskim i poległ pod Parkanami.
W 1771-72 roku, za łaskawym zezwoleniem rządu austriackiego, przebywała przez pewien czas na Śląsku Cieszyńskim generalność Konfederacji Barskiej. Uczestnikiem Konfederacji był także książę bielski Franciszek Sułkowski.
Wieści o Rewolucji Francuskiej i Powstaniu Kościuszkowskim dotarły na Cieszyńskie i przyczyniły się do wzrostu nastrojów rewolucyjnych. Z materiałów pochodzących z tzw. pruskiego Śląska dowiadujemy s»ię, że tamtejsza szlachta bała się wystąpień chłopów i wskazywała przy tym na Śląsk Cieszyński, który leżał najbliżej województwa krakowskiego, skąd do cieszyńskich chłopów docierały podburzające odezwy. Mieszkańcy wsi odnosili się z sympatią do powstania, zaś o Naczelniku Kościuszce śpiewano kilka pieśni. Oto słowa jednej z tych piosenek, szczególnie popularnej wśród górali beskidzkich:
- „Napisał pan pruski do pana Kościuszki
- lże mu rozburzy Warszawę na kuskl
- A on mu odpisał, że się go nie boi
- Bo w jego Warszawie pięć tysięcy stoi”.
Kiedy w 1795 roku Polska utraciła swój byt niepodległy wielu patriotów opuściło kraj. Jedni pragnęli w ten sposób uchronić się przed prześladowaniami zaborców. inni postanowili przy boku rewolucyjnej Francji walczyć o wolność Ojczyzny. Złotymi zgłoskami zapisały się w walkach prowadzonych na terenie Włoch Lepiony Polskie, utworzone z inicjatywy generał^ J. H. Dąbrowskiego. W Legionach, oprócz Polaków przybyłych z kraju i z emigracji, znaleźli się też jeńcy z armii austriackiej, wśród których widzimy i Cieszyniaków. W zbiorze dokumentów gen. Dąbrowskiego, który został zniszczony w ostatniej wojnie, znajdował się list legionistów—chłopów śląskich z Cieszyńskiego którzy w czerwcu 1798 r. napisali do swego wodza zażalenie na przełożonych — oficerów, ponieważ ci brutalnie i okrutnie obeszli się z kilkoma ich współtowarzyszami. Żołnierze — republikanie opisują całe zajście i na zakończenie nisza: ....dopraszamy sie od obywatela generała jako protektora i komendanta naszego o uczynię nie nam sprawiedliwości”. Skarga legionistów została rozpatrzona, ponieważ jeden z oskarżonych oficerów musiał pożegnać się z wojskiem. Nie wiemy z jakich miejscowości ci żołnierze Cieszyniacy pochodzili i jakie były ich dalsze losy. Możliwe, że niektórzy powrócił? w strony rodzinne i znaleźli sie wśród tych naszych rodaków którzy w maju 1813 r. witali polskie oddziały przeciągające przez Cieszyn na pomoc Napoleonowi pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego. 14 maja książę przejechał przez Cieszyn (zatrzymał się „Pod Jeleniem”), zaś oficer polskiej artylerii, poeta Kazimierz Brodziński wspomina, jak to uprzejmie i gościnnie był przyjmowany na kwaterze przez bobreckiego gospodarza. W pięć miesięcy później Poniatowski zginął w nurtach Elstery.
[Cz. II: od ok. 1800 do 1914 r.]
CIEKAWĄ POSTACIĄ okresu wojen napoleońskich, człowiekiem, który zaangażował się po stronie Napoleona, był książę bielski Jan Sułkowski. Otrzymał on od samego cesarza stopień pułkownika i zorganizował 1200 konnych liczący oddział jazdy. Władze austriackie wzywały kilkakrotnie zbuntowane go księcia do powrotu, próbowano go nawet aresztować. Sułkowski jednak do Bielska nie wrócił, za to w 1809 r. stanął na czele placówki, która zajmowała się wywiadem i zbieraniem wiadomości dotyczących stanu osobowego, rozmieszczenia i uzbrojenia wojsk austriackich. Miedzy innymi, Sułkowski interesował się fortyfikacjami w Jabłonkowie oraz jedno&t kami wojskowymi stacjonującymi w Cieszynie» Opawie i Bielsku. Książę wydawał apele do „swych rodaków” i w ten sposób szerzył destrukcyjne wiadomości o monarchii habsburskiej oraz przygotowywał teren dla mających wkroczyć na Śląsk Cieszyński wojsk francuskich. Po bitwie pod Wagram Sułkowskiemu pozwolono na powrót do Bielska. a!e z Napoleonem, który zawiódł jego nadzieje, już więcej nie współpracował.
Wydarzenia 1846 roku w Galicji, następnie rewolucja we Wiedniu w Í848 r. odbijają się na Cieszyńskiem głośnym echem. We wsiach i miastach dochodzi do odważnych zaburzeń i rozruchów. Chłopi odmawiają odrabiania pańszczyzny, zaś w miastach organizowane są oddziały gwardii narodowej W Cieszynie i w Bielsku odbywają się wielkie wiece, na których zebrani uchwalają radykalne rezolucje, wymierzone przeciwko absolutystycznej reakcji. Nazwiska Stalmacha, Kołaczka, Oszeldy na zawsze zostały związane z tymi wydarzeniami.
W powstaniu styczniowym 1863 r., według posiadanych dotychczas danych, wzięło udział 25 mieszkańców Sląska Cieszyńskiego (z samego Cieszyna 5 osób). Byli to w większości ludzie młodzi, niewielu przekroczyło 20 lat życia. Musieli być niezłymi żołnierzami, jeśli trzech z nich dosłużyło się stopni oficerskich. Nie wszyscy powrócili po powstaniu do swych domów» niektórzy wpadli w ręce wojsk carskich i zostali następnie zesłani na Syberię. Kapitan Byrtus z Jabłonkowa, dowódca jednego z oddziałów powstańczych, został rozstrzelany, pozostałych no powrocie na Śląsk władze austriackie za udział w polskim powstaniu ukarały więzieniem.
W Cieszynie skupowano broń dla powstańców, zaś na terenie Księstwa policja wykryła tajną organizacje, która zajmowała się dostarczaniem broni i prochu strzelnicze go do Galicji (skąd szmuglowano je na teren Królestwa) oraz pomagała w ucieczkach powstańców, internowanych w kilku obozach na terenie Czech. Uczestnicy tej akcji zostali przez sąd karny w Brnie skazani na kary więzienia, kierownik grupy inżynier Gerink, ukarany najsurowiej, był także pełnomocnikiem Rządu Narodowego przez jego ręce przechodziła korespondencja z Warszawy do Paryża.
Miejscowe władze austriackie z Cieszyna oskarżały nawet Stalmacha o to, że stał na czele domniemanego komitetu rewolucyjnego, związanego z powstaniem. Naturalnie dochodzenia nie potwierdziły tego zarzutu. Wiadomo jednak, że Stalmach był zaangażowany w pracy, której c#»lem była pomoc powstaniu. W jego mieszkaniu znajdowali schronienie kurierzy, on też kierował z ramienia tzw. Komitetu Pań Polskich zbiór ką pieniędzy na pomoc powstańcom i ich rodzinom. Prawdopodobnie organizacja, która była związana z pwstaniem i miała ułatwiać ochotnikom przedostanie się na teren Królestwa, istniała w Ustroniu, Jej pracą kierował powstaniec i emisariusz, inżynier Klug, szwagier pastora Janika.
Wielką rolę uświadamiającą i propagandową w sprawach powstania odegrała „Gwiazdka Cieszyńska”, na łamach której w latach 1863—1864, a nawet w rocznikach późniejszych, znajdujemy masę wiadomości o przebiegu walk, o przywódcach powstańczych o problemach związanych ze stosunkami politycznymi, społecznymi i gospodarczymi w Królestwie Polskim.
Należy jeszcze wspomnieć, że przez krótki czas przebywała w Cieszynie grupa powstańców i uchodźców z Królestwa. Nim starosta cieszyński nakazał im, aby opuścili miasto, byli ci ludzie serdecznie przyjmowani przez mieszkańców miasta.
Dzięki uświadamiającej pracy Stalmacha, Cincialy i wielu innych działaczy, zapoczątkowana przez nich akcja budzeniu świadomości narodowej, zaczęła przynosić coraz piękniejsze owoce. Rodzą się polskie organizacje, powstają polskie szkoły, coraz więcej mieszkańców Ziemi Cieszyńskiej świadomie przyznaje się do polskości.
Echa rewolucji 1905 r. wzmagają walkę proletariatu cieszyńskiego z uciskiem politycznym i społecznym. Robotnicy rozpoczynają wtedy decydujące starcie o powszechne prawo wyborcze. W Cieszynie, Bielsku i w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim mają miejsce potężne demonstracje, Rząd wiedeński musi ustąpić, proletariat zdobywa prawa wyborcze, a w dwa lata później wprowadza do parlamentu 4 posłów, na ogólną liczbę 7 mandatów przypadających na Śląsk Cieszyński.
[Cz. III: 1914-1945]
WYBUCHA pierwsza wojna światowa, Wyćwiczone przez grono ofiarnych pracowników oddziały, w sklad których wchodzili członkowie Sokoła, Siły i innych organizacji, utworzyły Legion Śląski, który 21 września opuścił Cieszyn w Mszanie Dolnej włączony został do 3 pułku Legionów Polskich. Kilka mniejszych oddziałów już przedtem odeszło do Krakowa, gdzie wcielono je do innych jednostek. Od tego czasu około 600 Cieszyniaków dzieliło losy Legionów aż do ich smutnego końca, to jest do momentu rozwiązania niewygodnych już dla Niem!ec i Austrii oddziałów. Jak podaje jeden z pamiętnikarzy, 50 proc. legionistów to byli górnicy i robotnicy. Początkowo batalionem cieszyńskim dowodził porucznik Hajduk, a potem porucznik Jan Lysek — nauczyciel, działacz społeczny i poeta (zginął w czasie ataku na Polska Górę na Wołyniu). W ciężkich walkach na najtrudniejszych odcinkach frontu oddali życie za Polskę, której jeszcze nie znali, między innymi tacy żołnierze jak Famy, Nardełli i wielu innych.
W październiku 1918 r. monarchia austro-wcgierska rozpada się. W Cieszynie powstaje Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Wzięła ona w swe ręce władzę cywilną. ale masta i Zagłębie naszpikowane były wojskiem austriackim (około 10 tys, ludzi). Sam garnizon cieszyński liczył 6000 żołnierzy. Wtedy to garstka oficerów Polaków w służbie austriackiej postanowiła opanować ten garnizon. Prowadzona w konspiracji akcja, na czele której stali oficerowie Matusiak, Baretczek i Skrzypek, dzięki zaskoczeniu, w nocy z 31 października na 1 listopada, dokonała przewrotu, opanowała koszary, pocztę, dworce kolejowe i inne instytucje. Bez przelewu krwi cały Śląsk Cieszyński znalazł się w polskich rękach.
W następnych latach niejednokrotnie żołnierze — Cieszyniacy brali udział w walkach o granice młodego państwa polskiego. Gdy w 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie, mieszkańcy naszego regionu moralny i materialnie wspomagali walczące na Górnym Śląsku oddziały. Zaraz po wybuchu powstania utworzony został batalion cieszyński. Do tej jednostki, znajdującej się pod dowództwem kapitana Cieńcialy należało około 300 żołnierzy, jej zadaniem było zabezpieczenie tyłów frontowych Południowej Grupy Wojsk Powstańczych, ochrona mienia, walka z dywersantami i bojówkarzami niemieckimi. Po zakończeniu działań batalion został rozwiązany.
W okresie międzywojennym mieszkańcy Cieszyńskiego zajęci byli pokojową pracą. Tymczasem błędna i zgubna polityka sanacji paktującej z Hitlerem, doprowadziła Polskę do katastrofy wrześniowej.
Od samego początku wojny powołani pod broń Cieszyniacy brali udział w walkach, opóźniali marsz kolumn niemieckich posuwających się w głąb kraju. Ochotnicy z cieszyńskiego batalionu powstańczego stawiali opór pod Istebną, Brenną, Trzyńcem i Żywocicami. Ziemia Cieszyńska znalazła się pod okupacją hitlerowską. Przez przeszło pięć lat okupant mordował, wywoził do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe do Rzeszy, najbardziej ofiarnych patriotów, działaczy I uświadomionych obywateli. Mimo tego wszystkiego naród nie załamał się. Już na przełomie 1939/40 roku powstają pierwsze grupy konspiracyjne. Jedną z nich jest organizacja „Orzeł Biały”. Jej celem było niesienie pomocy rodzinom aresztowanych Polaków i akcja propagandowa. Organizacja przetrwała do początku 1941 r. kiedy to rozbita została przez masowe aresztowania. Podobny cel miały Zawiązane w 1940 r. grupy działania, w skład których weszli byli działacze KPP, PPS i KPCz. W tym samym roku i w okresie następnym, powstają w Beskidzie oddziały partyzanckie. Najbardziej znane i mogące się pochwalić największymi sukcesami, to grupy Barania, Równica i Czantoria oraz mniejsze oddziały GŁ w Skoczowie i w Kończycach Wielkich. Związana przede wszystkim z Gwardia Ludową, a także częściowo z Armią Krajową partyzantka grupowała w różnych oddziałach około 400 osób. Te stosunkowo nieliczne grupy wiązały na naszym terenie poważne gity niemieckie i stoczyły w okresie swego istnienia około 65 potyczek i walk, likwidowały szpicli Gestapo, przeprowadzały akcje dywersyjno-sabotażowe organizowały napady na posterunki policji niemieckiej i oddziały wojskowe (np. w Brennej i Wiśle), ratowały życie wielu mieszkańcom powiatu i wreszcie dzięki ożywionej działalności, podnosiły na duchu ludność miejscową. Większa część tych grup partyzanckich była zwiazana z komórkami PPR, powstałymi już w 1942 r. (poprzednio istniały Koła Przyjaciół ZSRR). [twierdzenie na siłe dopisane przez autora lub cenzora]
Okupant mścił się i obchodził bez litośnie z wszystkimi Polakami, których podejrzewał o działalność konspiracyjną. 20 marca 1942 r. w Cieszynie nad Olzą powiesili Niemcy 24 patriotów z Godziszowa, Pogwizdowa, Kaczyc, Mostów, Cieszyna i innych miejscowości. Aby zastraszyć miejscową ludność, spędzono na miejsce kaźni Polaków z miasta i pobliskich miejscowości. Nie zdało się to na nic, bo już w dwa miesiące później została stoczona przez partyzantów powiatu cieszyńskiego pierwsza walka z niemieckimi żandarmami w Istebnej. Pogromy, w czasie których bezlitośnie mordowano Polaków, miały także miejsce w następnych latach w Żywocicach, w Ustroniu, w Wiśle i innych miejscowościach.
W czasie ostatniej wojny nie zabrakło także Cieszyniaków w regularnych oddziałach polskiego woj ska na wszystkich frontach Europy. Walczyli z Niemcami na Wschodzie, gdzie powstało Ludowe Wojsko Polskie, bili się we Francji, we Włoszech i Jugosławii, zmagali się z wrogiem w powietrzu i na morzach. Groby Polaków z Cieszyńskiego rozrzucone są na wszystkich polach bitew.
W okresie od stycznia do maja 1945 r. Armia Radziecka przyniosła wolność Ziemi Cieszyńskiej. Partyzanci wyszli z lasów, żołnierze wrócili do domów. Jeszcze przez dwa lata lała się krew. póki bandy reakcyjnego podziemia nie zostały wytępione. Na wolnej ziemi buduję lud cieszyński nowe życie — Ludową Rzeczpospolitą, która przejęta najpiękniejsze t rady c je tysiącletniej historii narodu polskiego."