Przyboś i Filipowicz - więcej

 

 

"Ten znakomity, a współcześnie niestety trochę zapomniany pisarz, poeta i scenarzysta filmowy urodził się 27 października 1913 roku w Tarnopolu. Zmarł

28 lutego 1990 roku w Krakowie, do którego wyjechał na studia po maturze i w którym mieszkał później do końca życia. Jego rodzice pochodzili z Kresów, lecz wybuch pierwszej wojny światowej skazał tę rodzinę na kilkuletnią tułaczkę, która zakończyła się w Cieszynie w 1923 roku. Z tego powodu cieszynianom Filipowicza przedstawiać nie trzeba – spędził tu przecież swoje dziecięco-młodzieńcze, jak sam mówił – najlepsze, lata. Upamiętnia go m.in. tablica na kamienicy, w której mieszkał i księgarnio-kawiarnia, w której pełno jest pamiątek po nim, wśród nich jedno z biurek i maszyna do pisania przekazane przez rodzinę. Filipowicza kojarzy się jako wieloletniego partnera Wisławy Szymborskiej, jednak jego książki spoczywają nierzadko przykurzone w magazynach bibliotecznych, o czym miałam okazję się przekonać. A szkoda, bo te utwory nie straciły na aktualności (...) jego twórczość zawsze będzie na czasie. Twórczość Filipowicza (w szczególności jego krótkie, ale mistrzowskie opowiadania), jest jak obraz lub fotografia, na której utrwalono fragment rzeczywistości, takiej, jaka ona jest, bez upiększeń i zafałszowań. Jego utwory, często z wątkami autobiograficznymi, skłaniają do refleksji nad tym, kim jesteśmy jako ludzie. Na przykład do czego jesteśmy zdolni w obliczu strachu – do bohaterstwa czy podłości? Czy uzasadniamy zło, które wyrządzamy drugiemu, oskarżając ofiarę, że to ona jest zła?  (...)

A co możemy powiedzieć o Kornelu Filipowiczu? Z wyglądu był wysokim i niebieskookim blondynem, który miał powodzenie u płci przeciwnej. Niestety pobyt w obozie koncentracyjnym (1944 – Gross-Rosen i Sachsenhausen-Oranienburg) zniszczył mu zdrowie do końca życia. Miał wiele zainteresowań, w tym:

• malarstwo – pierwsze, jeszcze szkolne hobby Kornela od czasów gimnazjum. Gdy wyjechał na studia do Krakowa, zapoznał się ze środowiskiem tamtejszych artystów i studentów malarstwa i wśród nich poznał pierwszą żonę Marię Jaremę;

• wyprawy na ryby – organizował je przez całe życie od wczesnej młodości. Wyjeżdżał zwykle z grupą przyjaciół. Obowiązywał zestaw: kajak, namiot i wędka. We wczesnych wyprawach brał udział m.in. Julian Przyboś, pierwsza żona Maria Jarema  (...) Szymborska; (...)

• kot – a właściwie kotka Kizia, z którą pisarz dzielił mieszkanie, biurko i złowione ryby. To ją miała na myśli Szymborska, pisząc słynny wiersz Kot w pustym mieszkaniu. Filipowicz opiekował się także wolnożyjącymi kotami ze swojego podwórka – zachował się cudowny list Szymborskiej do Mręgatego – podwórkowego, dość nieporadnego kocurka. Szymborska martwi się o jego przyszłość, mimo pomocy pana Kornela, z powodu jego ciapowatości. List ten można odnaleźć w wydaniu wspólnej korespondencji Filipowicza i Szymborskiej pod tytułem: Najlepiej w życiu ma twój kot: listy (Znak, 2016 ). Jeden z zbiorów swoich opowiadań Filipowicz zatytułował Kot w mokrej trawie (Wydawnictwo Literackie, 1977). W tytułowym opowiadaniu wygłodniały stary kocur wybiera się na polowanie. Jest bardzo doświadczonym myśliwym, który już wiele w życiu przeżył. Kot jest narratorem pierwszoosobowym i widzimy świat jego oczami. Finał opowiadania jest wstrząsający; (...)

Kornel Filipowicz był bardzo towarzyski i lubiany. Wśród jego bliskich przyjaciół byli m.in.:

• Julian Przyboś – poznali się w gimnazjum w Cieszynie, gdy Przyboś był nauczycielem Kornela. Przyjaźń trwała całe życie do śmierci Przybosia w 1970 roku. Łączyło ich między innymi wspólne grono artystów, głównie awangardowych malarzy.  (...)

Do końca życia Filipowicz zachował sentyment do Cieszyna i utożsamiał się z tym miastem. To Cieszyn ukształtował jego osobowość, był czasem nabywania kluczowych doświadczeń życiowych i źródłem inspiracji twórczej. Moja kochana, dumna prowincja – pisał.  (...)" za: https://tramwajcieszynski.pl/wspomnienie-o-kornelu-filipowiczu/

 

JULIAN PRZYBOŚ NIE ZNOSIŁ CIESZYNA?

o ile Zofia Kossak kochała ten region, o tyle Julian Przyboś Cieszyna po prostu nie znosił.

za niedługo 55. rocznica śmierci poety (zmarł 6 października 1970 r. w Warszawie) 

Pół wieku temu podczas zjazdu tłumaczy literatury polskiej, w Warszawie umarł nagle Julian Przyboś (1901 – 1970), 

jeden z najważniejszych poetów polskich XX wieku. 

Przyboś przez ponad dekadę mieszkał i pracował w Cieszynie jako nauczyciel, literat i redaktor „Zarania Śląskiego”.

W lecie 1927 roku młody poeta awangardowy Julian Przyboś przeprowadził się do Cieszyna

miał uczyć języka polskiego, później także propedeutyki filozofii w cieszyńskich gimnazjach. 

Awangardowy literat 

• Poprzez swoją aktywność awangardowego artysty, utrzymując kontakty z artystami w zachodniej Europie, 
• Przyboś wpisał Cieszyn na mapę europejskiej awangardy, choć w Cieszynie prawie nikt sobie tego nie uświadamiał, może z wyjątkiem właśnie jego uczniów z Gimnazjum Matematyczno–Przyrodniczego. 
• Dla uczniów stał się żywym wzorem nowoczesnego, aktywnego społecznie artysty o postępowych, lewicowych poglądach.
• Jako literat i działacz awangardy artystycznej był Przyboś w swoim cieszyńskim okresie bardzo aktywny. 
• W Cieszynie ukazywały się jego nowe, przełomowe zbiory wierszy: 
• "Sponad" (1930) 
• "Przyboś porusza w niej problematykę codzienności. I to cieszyńskiej codzienności. Jego bohaterami są zwyczajni ludzie, murarze, subiekt Florian (to tytuł jednego z utworów), kelnerzy, żebracy. Słychać w niej gwar małego miasta".
• "Poezja Przybosia- poety świata maszyn, w okresie krakowskim (ale nie tylko) opiewała industrailizację. (...) Zdaniem Cieplak ta poezja, a przede wszystkim postawa jest wciąż aktualna. – Warto przypomnieć awangardę okresu międzywojnia, żeby wskazać chociażby jak ważna jest odwaga, której teraz nam brakuje. Odwagi by zacząć coś nowego. (...) Awangarda powinna przecież zaskakiwać". https://wiadomosci.ox.pl/przybos-w-kurczaku,31461
• zaprojektowany graficznie i typograficznie przez Władysława Strzemińskiego, 
•  Przełomowy pod względem artystycznym i rewolucyjny pod względem edytorskim tom wierszy 
• opublikowany został jako pierwszy tom Biblioteki „a.r.”. 
• "Sponad" Przybosia i Strzemińskiego to najważniejsza, najbardziej radykalna artystycznie poetycka publikacja w historii polskiej awangardy i w historii polskiej poezji.
• piszą o niej na całym świecie, np.: Julian Przyboś, Z Ponad (1930), designed by Władysław Strzeminski, in Roxane Jubert, Graphisme, typographie, histoire (Paris: Flammarion, 2005), p. 188, fig. 346.  
• W głąb las (1932) 
• oba były drukowane w tutejszych drukarniach. 
• wymagało niezwykłego kunsztu edytorskiego, który zagwarantowała czeskocieszyńska drukarnia Karla Prochaski. 

Przyboś przez 12 lat pracował jako nauczyciel w obecnym Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika

"Był rozczarowany Cieszynem, książkę Morcinka wyrzucił do kosza, uczniowie na powitanie zaśpiewali mu „Oj maluśki, maluśki”, zakochał się w uczennicy, która później tragicznie zginęła w Tatrach"

dr Joanna Jurgała-Jureczka, pisarka i historyczka literatury.

Julian Przyboś, polski poeta, eseista i tłumacz, był związany z Cieszynem w latach 1927-1939, gdzie mieszkał i pracował jako nauczyciel. 

Do dziś nad Olzą o Przybosiu przypomina tablica pamiątkowa, jaka znajduje się na ścianie kamienicy na Górnym Rynku 2, w której ten awangardowy poeta mieszkał, a po wprowadzeniu się do tego lokum pomalował sufit mieszkania na… kolor czarny. 

Ciekawostki z jego życiorysu przybliża m.in. dr Joanna Jurgała-Jureczka, pisarka i historyczka literatury.

"Wyobrażał sobie, że trafi na Śląsk do miasta, które będzie tętniło życiem. Należał do Awangardy Krakowskiej, nurtu poezji, który czcił miasto, maszynę, masę i nowoczesność w sposobie wyrażania się. Po przyjeździe do Cieszyna Przyboś szybko stwierdził, że to nie jest to, czego chciał" –  dr Jurgała-Jureczka.

jako nauczyciel

• Przyboś był niskiego wzrostu, kiedy przyszedł na jedną z pierwszych lekcji, uczniowie zaśpiewali „Oj maluśki, maluśki”. A gdy jeszcze nie wiedzieli, że to jest ich nauczyciel, to mu przywalili podczas przerwy, gdy chciał rozdzielić bijących się uczniów – opowiadała badaczka.
• W archiwum szkolnym można zobaczyc tematy i zadania, jakie Julian Przyboś zlecał swoim uczniom, ci  bardzo się go bali.
• "Potrafił przyjść do klasy, postawić krzesło na biurku i polecić uczniom, by napisali o tym wypracowanie". 
• "Gdy z kolei przynieśli mu książkę Gustawa Morcinka to na ich oczach wyrzucił ją do kosza"
• historię miłosną Przybosia, który zakochał się w uczennicy Marzenie Skotnicównej,  tragiczną śmierć w Tatrach.
• "Jego lekcje stanowiły przede wszystkim świetne, rzeczowe wprowadzenie do dobrej literatury, także nowej poezji i sztuki awangardowej. 
• Obowiązujący program nauczania Przyboś traktował kreatywnie w duchu awangardowym. 
• Uczniowie Przybosia znali wiersze swojego nauczyciela, twórczość Peipera i innych poetów awangardowych, czytywali Zwrotnicę, Linię i wydawnictwa Biblioteki a.r.
• „Żyliśmy w kręgu promiennym myśli i nowoczesnej estetyki Juliana Przybosia” – wspominał później malarz Ludwig Klimek, jeden z jego cieszyńskich uczniów. 
• „Przyboś żył ideami, które produkowały największe centra umysłowe świata” – napisał inny jego uczeń, wybitny prozaik Kornel Filipowicz w szkicu Krajobrazy Przybosia. 

Miłość i śmierć

"Julian Przyboś uczył i tęsknił za innym życiem. Tęsknotę podobno łagodzą i złagodziły tym razem kobiety. Nauczyciel zakochał się w swojej uczennicy, Marzenie. Zapewne interesował się nie tylko jej urodą, ale również wysoko cenił jej talenty literackie. W owych czasach nie było to sytuacją zwyczajną, ani ogólnie przyjętą. Julian Przyboś otrzymał surową reprymendę i upomnienie od dyrektora szkoły, w której pracował, co było dla niego upokarzającym przeżyciem. Marzenę i jej nauczyciela łączyło sporo, ale dzielił stosunek do gór. 

Marzena i jej siostra Lidia były taterniczkami. Przeprowadzając się do Cieszyn miały za sobą spore osiągnięcia, a przed sobą ambitne plany. Kolejnym z celów sióstr stała się Zamarła Turnia. 6 października 1929 roku postanowiły pokonać ścianę. Niestety wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazują na to, że nigdy nie udało im się tego zrealizować. Lidia i Marzena były ambitne, ale niekoniecznie rozsądne. Wspinając się na południową ściany Zamarłej Turni, Lidia odpadła od skały, pociągając za sobą Marzenę. Obydwie poniosły śmierć na miejscu. 

Julian Przyboś napisał po latach, że przeczuwał tragedię. Kiedy Lidia i Marzena pojechały w Tatry, śnił niespokojny sen o dwóch stawach i Marzenie. Następnego dnia otrzymał depeszę z wieścią o jej śmierci. Razem z bratem Lidii i Marzeny- Jerzym pojechał zorganizować pogrzeb w Zakopanem.

Kilka lat później Przyboś napisał wiersz ,,Z Tatr", który poświęcił Marzenie. 

Więcej o Julianie Przybosiu znajdziecie tutaj: http://kopernik.netus.pl/pdf/przybos.pdf

tomik jego poezji:

• Cieszyn to dla niego „najpiękniejszy kraik Polski”, 
• zachwycam się plastycznym opisem „świtu nad Olzą” 
• Alfred Łaszowski, tak pisał o pobycie Przybosia w Cieszynie: „Żył w całkiem innym wymiarze. Trwał w stanie dumnego odosobnienia, sam wśród ludzi, których zaledwie w swym otoczeniu dostrzegał”. I już wiem, że to nie ludzie, których tutaj spotkał, rozkochali Przybosia w tym mieście. To „przestrzeń tu w Cieszyńskiem porywa ku sobie. Złączony jestem z ziemią tą, z tymi pagórkami”. Może to jednak nie przypadek, że to właśnie ta mała, cicha, odosobniona uliczka na pagórku została nazwana jego nazwiskiem...?

"Dzięki finansowemu wsparciu Wojewody Śląskiego, uzyskawszy płatny urlop w szkole, poeta mógł wyjechać na dwa pobyty stypendialne do Paryża. 

Z drugiej podróży stypendialnej wrócił w lecie 1939 roku, tuż przed napaścią hitlerowskich Niemiec na Polskę, jednak już nie do Cieszyna, lecz do Bohumina, gdzie mieszkał wraz z żoną Bronisławą Kożdoń u teściów swojej żony. Wybuch wojny zastał go – jak to później sformułował – na samej granicy, dwieście kroków od niemieckiej tyraliery.

Ciekawe linki: 

• Przyboś w Cieszynie: https://glos.live/Kultura/detail/Julian_Przybos_nie_znosil_Cieszyna_Ciekawostki_na_wykladzie_MURu/9
• Super ciekawy krytyczny tekst o tym że wszyscy mają w nosie Przybosia: https://gazetacodzienna.pl/artykul/kultura/julian-przybos-nie-znam
• Całe archiwum o Przybosiu: http://www.przybos.edu.pl/pl/vii01

Komentarz: "Cieszyniacy go strasznie nielubili. Po pierwsze był obcy - a to jest tutaj niewybaczalna "wada genetyczna". Po drugie był wyniosły i podobno złośliwy (tak powiedział mi pewien dziadek, który był jego uczniem - "Złośliwy karzeł"). A po trzecie miał bulwersujący romans z uczennicą, zakończony jej śmiercią. No i po czwarte nikt nie rozumiał, a tym bardziej nie cenił jego poezji." Proteusz 

;  

"Powidoki" - Ostatni film Andrzeja Wajdy, Jego bohaterem jest Władysław Strzemiński (Bogusław Linda), artysta, który nie poddał się socrealizmowi i doświadczył dramatycznych skutków swoich wyborów. Zdjęcia: Paweł Edelman;