ŚLĄSK CIESZYŃSKI POD PANOWANIEM HABSBURGÓW (1742–1918)

• materiał przygotowany przez: Instytutu Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej
• 
  
• ŚLĄSK CIESZYŃSKI POD PANOWANIEM HABSBURGÓW (1742–1918)
• historia, społeczeństwo
• 
  
• "1. Księstwo cieszyńskie do połowy XVII wieku
• 2. Podział Śląska po wojnach prusko-austriackich (wojnach śląskich) z lat 1740-1745
• 3. Polski ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim do połowy XIX wieku
• 4. Śląsk Cieszyński w monarchii austro–węgierskiej
• 5. Aktywizacja polskiego i czeskiego ruchu narodowego na przełomie XIX i XX wieku
• 6. I wojna światowa i jej konsekwencje na Śląsku Cieszyńskim
• 7. Cieszyn w wiekach XVIII i XIX
• 8. Bielsko przed I wojną światową
• Przypomnij sobie
• 1. Kiedy i jakich okolicznościach doszło do „wojen śląskich”?
• 
  
• 2. Jakie konsekwencje przyniosło zwycięstwo Prus w "wojnach śląskich"?
• 
  
• 3. Co wiesz o dziejach ziemi cieszyńskiej od X do XVII wieku?
• 
  
• 1. Księstwo cieszyńskie do połowy XVII wieku
• Istniejące w XIII wieku, po wcześniejszym podziale monarchii Piastów w okresie rozbicia dzielnicowego, Księstwo opolsko-raciborskie zostało na przełomie lat 1281/1282 podzielone pomiędzy synów księcia Władysława opolskiego. Najstarszy syn Władysława opolskiego, Mieszko, wspólnie z bratem Przemysławem odziedziczył Księstwo raciborskie.
• 
  
• Około 1290 roku obaj bracia rozdzielili swe kompetencje i dokonali podziału podległego im obszaru na dwie części. Na terytorium Mieszka istniały dwa ważne miasta, Cieszyn i Oświęcim. Cieszyn, będący już wówczas kasztelanią i mieszczący się w centralnej części księstwa Mieszka, został obrany na siedzibę księcia i stolicę podległych mu terenów. Sam Mieszko stał się zaś założycielem linii Piastów cieszyńskich, panującej do 1653 roku. Ostatnią z linii Piastów cieszyńskich była księżniczka Elżbieta Lukrecja.
• 
  
• Zapewne w 1315 roku nastąpił pierwszy podział Księstwa wzdłuż rzeki Białej pomiędzy synów Mieszka, na części cieszyńską i oświęcimską. W 1327 roku książę Kazimierz I cieszyński złożył w Opawie hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. Odtąd jego księstwo, z niewielkimi przerwami i z zachowaniem dużej autonomii wewnętrznej, stanowiło lenno Korony Czeskiej.
• 
  
• W wiekach XIV-XVI nastąpił znaczny rozwój gospodarczy Księstwa cieszyńskiego. Założono wiele nowych miast i wsi. Jednocześnie nastąpił napływ ludności niemieckiej do miast. Okres ten nazywamy popularnie tzw. kolonizacją niemiecką, aczkolwiek uczestniczyli w niej różni osadnicy z Zachodu, a nawet także ludność polska. Z racji położenia na najkrótszej drodze z Czech i Moraw do Krakowa, Księstwo było ważnym ośrodkiem wymiany handlowej. Rozwinęły się z tego powodu stare i powstały nowe miasta. Najważniejszymi były wówczas: Cieszyn, Bielsko, Frydek, Frysztat i Skoczów, a Księstwo cieszyńskie stało się jednym z wiodących na całym Śląsku.
• 
  
• 
  
• 
  
• Herb Piastów cieszyńskich panujących w Księstwie cieszyńskim aż do 1654 roku. Opisz wygląd herbu, uwzględniając kolorystykę. Porównaj go z dzisiejszym herbem województwa śląskiego
• 
  
• Wikimedia Commons, domena publiczna
• Zmiany przyniosła dopiero reformacja. W 1545 roku książę cieszyński Wacław III Adam uznał luteranizm za oficjalne wyznanie w swoim księstwie. Jednak już w 1610 roku jego następca Adam Wacław powrócił do katolicyzmu, a w rok później złożył hołd lenny Habsburgom, którzy od 1526 roku panowali w Królestwie Czeskim. Rozpoczął się okres kontrreformacji i wojen religijnych, który miał przynieść tragiczne skutki dla Księstwa.
• 
  
• W 1618 roku wybuchła ogólnoeuropejska wojna trzydziestoletnia (1618-1648), w trakcie której wielokrotnie przez Księstwo cieszyńskie przechodziły oddziały wojsk zaciężnych w służbie różnych państw (cesarskie, duńskie, szwedzkie, saksońskie, brandenburskie, a nawet polskie walczące w służbie Habsburgów), pustosząc region. W efekcie nastąpił upadek ekonomiczny i gospodarczy księstwa. W 1653 roku zmarła ostatnia przedstawicielka rodu Piastów w Cieszynie – księżna Elżbieta Lukrecja. Od tej pory tytuł księcia cieszyńskiego przeszedł na królów czeskich, czyli od 1526 roku Habsburgów.
• 
  
• 2. Podział Śląska po wojnach prusko-austriackich (wojnach śląskich) z lat 1740-1745
• W roku 1653 zmarła księżna Elżbieta Lukrecja. Rok później Księstwo cieszyńskie podporządkowano królewskiej Komorze Wrocławskiej, przyjmując nazwę dóbr kameralnych (Komory Cieszyńskiej), w praktyce oznaczało to włączenie do dziedzicznych dóbr Habsburgów. Księstwo stało się jedną z odległych prowincji monarchii habsburskiej. Stojący na jego czele habsburscy książęta, oprócz wydawania dekretów kontrreformacyjnych oraz czerpania zysków z działalności Komory Cieszyńskiej, nie interesowali się losami regionu.
• 
  
• 
  
• Księstwo cieszyńskie w połowie XVIII wieku, Friedrich Bernhard Wernher, Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens,1750. Zwróć uwagę na sposób przedstawiania informacji. Wskaż i wyjaśnij różnice z dzisiejszymi rozwiązaniami
• 
  
• Wrocławska Biblioteka Cyfrowa
• Księstwo cieszyńskie podzieliło w XVIII wieku losy całego Śląska, który stał się główną przyczyną konfliktu między Prusami pod panowaniem Fryderyka II Hohenzollerna, a Austrią, na czele której stanęła późniejsza cesarzowa Maria Teresa (córka Karola VI Habsburga). W wyniku dwóch tzw. wojen śląskich (1740 – 1742, 1744-1745) większość Ślaska przypadła Prusom. Leżące na południowym-wschodzie księstwa cieszyńskie i opawskie oraz skrawki karniowskiego i nyskiego pozostały jednak w Austrii. Sytuacji tej nie zmieniła ogólnoeuropejska wojna siedmioletnia (1756 – 1763).
• 
  
• Po wojnach śląskich Cieszyńskie, odcięte od tradycyjnych kontaktów i więzi łączących go z resztą Śląska, zostało w roku 1782 połączone z Morawami, tworząc gubernię morawsko-śląską. W jej skład wchodziło siedem mniejszych, na wpół suwerennych państewek stanowych (między innymi tzw. państwo bielskie).
• 
  
• 
  
• 
  
• Zwróć uwagę na podział ziem śląskich. Odszukaj informacje na czym polegała różnica między Księstwem a Wolnym Państwem Stanowym
• 
  
• Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)
• Pewną przeciwwagą dla osłabienia pozycji politycznej Księstwa Cieszyńskiego był wzrost jego roli gospodarczej, jaki rozpoczął się w latach dwudziestych XIX wieku. Do najważniejszych ośrodków przemysłowych należało w tym czasie Bielsko, zajmujące się produkcją sukna (podobnie było też w Cieszynie i Jabłonkowie). Ranga tego miasta urosła z czasem do jednego z najważniejszych ośrodków przemysłu tekstylnego w Austrii. Nie bez znaczenia była tu także, innowacyjna, jak na owe czasy, technologia produkcji (wprowadzenie maszyn parowych). Bielskie wyroby znajdowały swoich odbiorców na wielu rynkach zagranicznych (m. in. Bałkany, Bliski Wschód). Bardzo duże dochody przynosiła też gospodarka leśna.
• Do roku 1822 dobra Komory Cieszyńskiej przekształciły się w nowoczesny rolno-leśny kompleks gospodarczy. Wzrost produkcji zauważalny był także w górnictwie i hutnictwie. Wymienić tu można zagłębie ostrawsko-karwińskie, Baszkę koło Frydku, Ustroń, Liskowiec, czy Trzyniec.
• 
  
• 3. Polski ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim do połowy XIX wieku
• W połowie XIX wieku na obszarze monarchii habsburskiej widać już było wyraźną intensyfikację ruchów narodowych (była to tendencja ogólnoeuropejska – spuścizna Wiosny Ludów). W 1848 roku z inicjatywy Pawła Stalmacha i Andrzeja Cinciały ukazało się pierwsze na Śląsku Cieszyńskim pismo w języku polskim „Tygodnik Cieszyński” (od 1851 roku ukazywało się pod tytułem „Gwiazdka Cieszyńska”), propagujące pełne równouprawnienie języka polskiego w szkołach i urzędach.
• 
  
• Pozytywnym rezultatem Wiosny Ludów było oderwanie Śląska Austriackiego od Moraw. Nastąpiło to na mocy patentu (edyktu) cesarskiego z 4 marca 1949 roku. Zgodnie z jego zapisem Śląsk stał się krajem koronnym i 30 grudnia tego roku otrzymał własną ordynację krajową. Niestety poprzez tzw. patent sylwestrowy z 31 grudnia 1851 roku cesarz Franciszek Józef I zawiesił podjęte decyzje. W praktyce konstytucja marcowa nigdy nie weszła w życie.
• 
  
• Pomimo początkowego entuzjazmu wolnościowe hasła okresu Wiosny Ludów nie doczekały się więc realizacji. Po opadnięciu fali rewolucyjnej powrócił w Austrii system rządów absolutnych. W 1852 roku nominację na kierowanie całą państwową administracją otrzymał z rąk cesarza Franciszka Józefa I konserwatysta Aleksander von Bach. Doprowadził on do scentralizowania i skrajnego zbiurokratyzowania urzędów w Austrii, a jednocześnie ograniczył możliwości prowadzenia agitacji narodowej i działań zmierzających do wprowadzenia języków narodowych do urzędów. Wycofano ze szkół całego Śląska Austriackiego języki: polski i czeski. W „Gwiazdce Cieszyńskiej” na skutek cenzury przestały ukazywać się artykuły polityczne. Zamknięto Czytelnię Polską i Bibliotekę Ludu Kraju Cieszyńskiego. Podobne represje spotkały również czeskie ugrupowania narodowe.
• 
  
• Pozytywne zmiany w sytuacji polskiego ruchu narodowego nastąpiły dopiero w momencie osłabienia Austrii po klęskach jakie poniosła w wojnach z Francją i Prusami. Po utracie północnych Włoch w 1859 roku pierwszym sygnałem liberalizacji było powierzenie teki ministra spraw wewnętrznych Polakowi – hr. Agenorowi Gołuchowskiemu (byłemu namiestnikowi Galicji). W 1860 roku przyczynił się on do wydania przez cesarza tzw. dyplomu październikowego, zapowiadającego utworzenie: parlamentu (Rady Państwa), chociaż wówczas jeszcze złożonego z reprezentacji poszczególnych sejmów krajowych, a także autonomię krajów wchodzących w skład Cesarstwa Austriackiego. Zakres samorządu Kraju Śląsk Austriacki (w skład którego wchodziło Księstwo cieszyńskie) normowała ordynacja krajowa z 26 lutego 1861 roku.
• 
  
• 4. Śląsk Cieszyński w monarchii austro–węgierskiej
• Reformy rozpoczęte przez A. Gołuchowskiego w 1861 roku nie zakończyły zmian ustrojowych monarchii Habsburgów. Po kolejnej klęsce, tym razem w wojnie z Prusami w 1866 roku, cesarz Franciszek Józefie I zgodził się w 1867 roku na przekształcenie państwa w konstytucyjno-parlamentarną, dualistyczną monarchię austro-węgierską. Księstwo cieszyńskie, jako część kraju koronnego Śląsk Austriacki, weszło w skład tzw. Przedlitawii (nazwa pochodzi od granicznej rzeki Litawy, dzielącej monarchię Austro-Węgierską), składającej się z innych krajów koronnych, m.in.: Austrii właściwej, Czech, Moraw, Galicji i Lodomerii, Krainy oraz Bukowiny. Do Zalitawii należały ziemie Korony Węgierskiej.
• 
  
• Popularnie od 1867 roku Austro-Węgry nazywano cesarsko-królewską monarchią, używając po prostu skrótu „c.k. monarchia”. W języku niemieckim brzmiał on „k.und k. Monarchie” (kaiserliche und königliche Monarchie), a często używano jeszcze krótszej formy „k.k”. Znany austriacki pisarz Robert Musil, już po upadku monarchii, w swojej powieści „Człowiek bez właściwości” utworzył od tego skrótu ironiczną nazwę „Kakania” (niem. Kakanien) i przymiotnik „kakański” (niem. kakanisch). Oznaczało ono państwo żyjące na pokaz, gdzie czas spędza się w operze i na dyskusjach w słynnych wiedeńskich kawiarniach, a wszędzie dostrzec można barwne mundury wojskowe i urzędnicze. W rzeczywistości w „Kakanii” nie istnieją łączące jej obywateli idee i instytucje, ludzie posługują się różnymi językami i posiadają różne obyczaje. Ten przerysowany, groteskowy obraz nie był do końca prawdziwy. Elementem scalającym państwo byli Habsburgowie, zasiadający jednocześnie na tronach cesarskim w Wiedniu i królewskim w Budapeszcie. Szczególnie dużym autorytetem cieszył się cesarz Franciszek Józef I, panujący aż 68 lat (w latach 1848-1916). Nie utracił popularności aż do śmierci, mimo wielu porażek, które ponosił w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Do dzisiaj w niektórych byłych krajach monarchii austro-węgierskiej okres jego długich rządów wspominany jest z sympatią, a nawet nostalgią za mitologizowaną epoką spokojnego życia i rozwoju nauki, kultury i sztuki. Zapomniano po latach o targających państwo Habsburgów konfliktach narodowościowych.
• 
  
• 
  
• 
  
• Organem ustawodawczym (rodzajem regionalnego parlamentu) uchwalającym ustawy dla Śląska Austriackiego był Sejm Krajowy (Landtag), który składał się z 30 członków, z mianowanym przez cesarza marszałkiem krajowym (Landeshauptmann). Wybory nie były demokratyczne. Wyborcy byli podzieleni na grupy (tzw. kurie; od tego pochodzi nazwa wybory kurialne) , a głosowanie było pośrednie (ostatecznie decydowali przedstawiciele miast, gmin, właścicieli według urodzenia i majątku oraz przedstawiciele przemysłowców). Prawo do wyboru miał także tzw. pierwszy wirylista, którym był biskup wrocławski. Organem wykonawczym Sejmu Śląskiego był autonomiczny Wydział Krajowy (Landesausschuss).
• 
  
• Organy władzy krajowej zarządzały całością polityki wewnętrznej. Wyłączone z autonomii były sprawy wojskowe, polityka zagraniczna i kwestie ustrojowe.
• 
  
• Prawo do własnego samorządu na obszarze Śląska Cieszyńskiego, jak na całym Śląsku Austriackim, otrzymały także gminy, na mocy rozporządzenia cesarskiego z 5 marca 1862 roku i wydanej 15 listopada 1863 roku ustawy O urządzeniu gmin i Ordynacji wyborczej dla gmin. Reprezentacją gminy i organem uchwałodawczym był rodzaj rady gminnej zwany Wydziałem Gminnym (Gemeindeausschuss) . Wybieral on spośród swoich członków organ wykonawczy – Zarząd Gminy (Gemeindevorstand), na czele którego stał przełożony gminy (burmistrz). Liczba członków Wydziału Gminnego wahała się, w zależności od liczebności gminy, od 8 do 30 osób. Nadzór nad gminami i kontrolę ich działań pod względem zgodności z obowiązującym prawodawstwem, sprawował Wydział Krajowy.
• 
  
• Władza organów samorządowych na poziomie gminy była podzielona na tzw. zakres własny i zakres przekazany. Ten pierwszy obejmował sprawy, w których gmina, przy uwzględnieniu obowiązujących ustaw, mogła podejmować samodzielnie decyzje i uchwały. Z kolei zakres przekazany obejmował obszar obowiązkowego współdziałania gminy z administracją państwową.
• 
  
• ORGANY WŁADZY: CESARSKIEJ W PRZEDLITAWII (WIEDEŃ), KRAJU KORONNEGO ŚLĄSK AUSTRIACKI (OPAWA) I GMIN KRAJU KORONNEGO ŚLĄSK AUSTRIACKI PO 1867 ROKU
• 
  
• 
  
• Władza ustawodawcza i uchwałodawcza
• Władza wykonawcza

• 
  
• Wiedeń
• (Przedlitawia)
• 
  
• Parlament
• 
  
• (Reichsrat)
• 
  
• – Cesarz
• 
  
• – Rząd
• 
  
• Opawa
• 
  
• (Śląsk Austriacki)
• 
  
• Sejm Krajowy (Landtag)
• 
  
• – Namiestnik i Prezydium Krajowe
• 
  
• – Wydział Krajowy (wybierany przez Sejm) i Marszałek (mianowany przez cesarza)
• 
  
• Gminy
• 
  
• (Śląsk Austriacki)
• Rada Gminy Przełożeństwo Gminne na czele z Przełożonym Gminy (Burmistrz)
• Na szaro zaznaczono organy samorządu na szczeblu krajów koronnych i gmin
• 
  
• 
  
• Ustawodawstwo samorządowe na obszarze Śląska Cieszyńskiego obowiązywało do końca istnienia monarchii habsburskiej, jak również w pierwszych latach przynależności do Rzeczypospolitej, ponieważ utworzona w październiku 1918 roku Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego utrzymała obowiązywanie przepisów austriackich.
• 
  
• 5. Aktywizacja polskiego i czeskiego ruchu narodowego na przełomie XIX i XX wieku
• Zmiany ustrojowe w monarchii austro-węgierskiej zaktywizowały działalność polskiego i czeskiego ruchu narodowego. Wykorzystując liberalizację stosunków politycznych przystąpiono do odbudowy polskich instytucji oświatowych i społecznych.
• 
  
• Już w grudniu 1861 roku założono polską Czytelnię Ludową, na nowo skupiającą najaktywniejszych polskich działaczy. Analogiczne placówki oświatowo – kulturalne powstały wkrótce i w innych miastach: Jabłonkowie, Skoczowie, Suchej Górnej. W 1869 roku założono Towarzystwo Pomocy Naukowej, wspierające finansowo studiującą młodzież. Dużą rolę w dziedzinie szerzenia oświaty ludowej odegrały dwa stowarzyszenia religijne: katolickie Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra, powstałe w 1873 roku, oraz ewangelickie Towarzystwo Oświaty Ludowej, założone w 1881 roku. Działania te prowadzono z myślą o stworzeniu polskiej inteligencji.
• 
  
• W 1873 roku powstało polskie Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek. Miało ono wzmocnić polskich przedsiębiorców w miastach i na wsi. Bazą społeczną rozwijającej się w drugiej połowie XIX wieku polskości była bowiem warstwa bogacącego się i zamożnego chłopstwa. Wysoką pozycję społeczną tej grupy i jej sukces gospodarczy potwierdzały wzorcowe gospodarstwa, które zwiedzała nawet szlachta galicyjska, nie poczytując sobie tego za ujmę.
• 
  
• Sukcesem potwierdzającym skuteczność podjętych działań stało się wprowadzenie Polaków do ogólnoaustriackich i samorządowych organów przedstawicielskich. W 1871 roku polscy kandydaci uzyskali z kurii wiejskiej wszystkie cztery mandaty do Sejmu Krajowego w Opawie, a w 1873 Jerzy Cieńciała został pierwszym polskim posłem z terenu Księstwa Cieszyńskiego do parlamentu austriackiego – wiedeńskiej Rady Państwa. Pod względem politycznym ruch polski nie był jednolity, ostatecznie ukształtowały się ugrupowania: socjalistyczne (Polska Partia Socjalistyczna Galicji i Śląska na czele z pochodzącym z Galicji Tadeuszem Regerem), narodowo-katolickie (Związek Śląskich Katolików kierowany przez ks. Józefa Londzina) i narodowo-ewangelickie (Polityczne Towarzystwo Ludowe na czele z pastorem Franciszkiem Michejdą).
• 
  
• Na sukces polskiej akcji narodowej złożyła się praca wielu działaczy lokalnych, zarówno katolickich jak i ewangelickich. Głównym inspiratorem działań narodowych był początkowo nadal P. Stalmach. Rozumiejąc znaczenie nauczania w duchu narodowym oraz konieczność przeciwstawienia się germanizacyjnym działaniom niemieckich organizacji (Schulverein i Nordmark), a także narodowym hasłom czeskiej Macierzy Szkolnej (Maticy Školskiej), doprowadził on do założenia w listopadzie 1885 roku polskiej Macierzy Szkolnej, swego największego dzieła. Instytucja ta, pomimo znikomych środków (zdecydowana przewaga w liczbie, jak i w dotacjach dla szkół czeskich i niemieckich), odegrała znaczącą rolę w krzewieniu oświaty polskiej na terenie Śląska Cieszyńskiego (liczyła około 5 tys. członków). Efektem jej działań było utworzenie w 1895 roku pierwszego na Śląsku prywatnego Gimnazjum Polskiego (obecnie Liceum im. A. Osuchowskiego). W lipcu 1903 roku, po skompletowaniu ośmiu klas gimnazjalnych i zdaniu pierwszej matury, gdy rząd utracił możliwość stawiania przeszkód natury formalnej, Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Cieszynie otrzymało status placówki państwowej. W 1909 roku pod opieką Macierzy Szkolnej otworzono drugie polskie gimnazjum w Orłowej, przeznaczone przede wszystkim dla polskich dzieci z Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego.
• 
  
• W 1904 roku działacze Macierzy podjęli działania, których celem stać się miało założenie polskiego zakładu kształcącego nauczycieli przy seminarium niemieckim w Cieszynie. Analogiczny wniosek do Koła Polskiego skierowali także działacze czescy, szukający poparcia dla sprawy upaństwowienia czeskiego prywatnego seminarium w Opawie. Rząd Ernesta von Koerbera wyraził zgodę na powstanie polskich paralelek w Cieszynie i analogicznych, czeskich w Opawie. Na skutek protestów niemieckich postanowiono przenieść paralelki polskie z Cieszyna do pobliskiego Bobrka.
• 
  
• Stan polskiego szkolnictwa na Śląsku Cieszyńskim, pomimo pewnych ustępstw na jego rzecz, jakie miały miejsce w początku XX wieku, nie był jednak korzystny. Sytuację tłumaczy fakt ekonomicznej przewagi ludności niemieckiej, jak i czeskiej, mogącej liczyć na stałe dotacje finansowe ze swych krajów.
• 
  
• Przejście rozbudzonej świadomości narodowej polskiej, jak i czeskiej w postawy nacjonalistyczne, wywołało wzajemne antagonizmy. Polska ludność napływowa z Galicji stawała się celem ataków narodowców czeskich, obawiających się wzmocnienia żywiołu polskiego. Walka z polskością objawiała się w postaci paszkwili i felietonów, których autorami byli między innymi: Petr Bezruč, Ignacy Horzyca, Ferdynand Pelc. Czescy działacze narodowi postanowili oprzeć teren swych wpływów na Olzie. Tak więc, gdy w etnicznie polskich okolicach Cieszyna zabrakło obiektywnych warunków do prowadzenia akcji, przesunięto jej punkt ciężkości na obszar o mieszanej pod względem etnicznym ludności, którym było tworzące się wówczas przemysłowe Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie.
• 
  
• W 1907 roku główna czeska gazeta „Těšinskie Noviny” zainstalowały się we Frydku. Rok później zarząd Maticy Školskiej przeniósł się do Polskiej Ostrawy. Czesi, rozumiejąc znaczenie prowadzonej przez siebie akcji, nie ograniczali się jedynie do działań propagandowych. Zaczęli tworzyć liczne stowarzyszenia gospodarcze, szkoły, przedszkola, prowadzili biblioteki i czytelnie. Spisy z lat 1900 – 1910 wykazały skuteczność tych działań i zwiększenie liczby ludności czeskiej.
• 
  
• Oprócz niemieckich, czeskich i polskich organizacji na Śląsku Cieszyńskim powstał także tzw. ruch ślązakowski, na czele którego stanął, budzący do dzisiaj wiele kontrowersji Józef Kożdoń. W 1909 roku doprowadził on do utworzenia Śląskiej Partii Ludowej (jej członków nazywano ślązakowcami, a także kożdoniowcami), o tendencjach separatystycznych, głoszącej hasło: Śląsk dla Ślązaków. Stojąc na stanowisku wyższości kultury niemieckiej, przeciwstawiał się wzrostowi polskiej świadomości narodowej.
• 
  
• 6. I wojna światowa i jej konsekwencje na Śląsku Cieszyńskim
• W czasie trwania I wojny światowej Śląsk Cieszyński stanowił zaplecze frontowe dla prowadzonych przez Austro-Węgry kampanii na froncie wschodnim, na Bałkanach i od 1915 roku dla frontu włoskiego. Klęska państw centralnych całkowicie przekreśliła możliwość utrzymania dotychczasowego modelu politycznego monarchii habsburskiej. Spóźnione zabiegi dworu habsburskiego (od 1916 roku nowym cesarzem po śmierci Franciszka Józefa I był Karol I) nie zdołały powstrzymać rozpadu wielonarodowościowego państwa.
• 
  
• 28 października 1918 roku niepodległość ogłosili Czesi i Słowacy. Następnie Polacy powołali do życia w Krakowie (dla Galicji) Polską Komisję Likwidacyjną. 12 listopada proklamowano powstanie republiki austriackiej. Postępujący rozkład armii i państwa skłonił cesarza Karola I do abdykacji. Wielowiekowa tradycja monarchii Habsburgów przeszła tym samym do historii.
• 
  
• Na Śląsku Cieszyńskim rozpoczęła się walka o przynależność polityczną regionu. Swe aspiracje do przejęcia dawnego Ślaska Austriackiego ogłosili Polacy, Czesi oraz Niemcy. Możliwości działań tych ostatnich, wspieranych dodatkowo przez ludność pochodzenia żydowskiego oraz partię ślązakowców Józefa Kożdonia, uzależnione były w dużej mierze od wyniku konfliktu polsko-czechosłowackiego, który na początku 1919 roku przekształcił się w krótką wojnę polsko-czechosłowacką o Śląsk Cieszyński. Dalszy rozwój wypadków (konferencja wersalska i kształtowanie się polskiej granicy zachodniej i południowej) pozbawiły z czasem Niemców możliwości odegrania tutaj roli samodzielnego czynnika politycznego, ziemie dawnego Księstwa cieszyńskiego zostały w 1920 roku podzielone pomiędzy Polskę i Republikę Czechosłowacką. Część polska weszła w 1922 roku w skład nowoutworzonego województwa śląskiego.
• 
  
• 
  
• 
  
• Na podstawie mapy odpowiedz, którędy przebiegała granica państwowa ustanowiona przez stronę polską i czechosłowacką w 1918 roku, a którędy przebiegała w 1920 roku? Czy pamiętasz z lekcji historii, co spowodowało zmianę linii granicznej? Jeśli nie, spróbuj wyszukać stosowne informacje. Wykorzystując mapę spróbuj wyjaśnić na czym polegał polsko-czechosłowacki konflikt po I wojnie światowej
• 
  
• Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)
• Tekst źródłowy
• Macierz Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego
• Historia naszego stowarzyszenia sięga czasów, kiedy Śląsk Cieszyński stanowił całość, lecz wchodził w skład obcego mocarstwa – Monarchii Austro-Węgierskiej. Inicjatorami stowarzyszenia któremu nadano tę nazwę,(…) było kilku działaczy, takich jak ksiądz Ignacy Świeży, inż. A. Kotula, ks. A. Fuzoń, J. Sztwiertnia, a przede wszystkim Paweł Stalmach (1824-1891), redaktor „Gwiazdki Cieszyńskiej” i działacz narodowy od czasów Wiosny Ludów. (…) Działalność rozpoczęło w roku następnym, od pierwszego Walnego Zgromadzenia 3 lutego 1886 „Pod Złotym Wołem” w Cieszynie, na które przybyło ok. 200 osób, przeważnie chłopów z podcieszyńskich miejscowości. Głównym celem, jaki sobie wówczas stawiano, było założenie polskiego gimnazjum w Cieszynie, wychodząc z założenia, iż jedynie przez wykształcenie rodzimej inteligencji można będzie przeciwstawić się narastającej germanizacji Śląska Cieszyńskiego.
• 
  
• W tym początkowym okresie towarzystwo skupiło się na zdobyciu jak największej liczby członków, (…) również z innych ziem polskich, z Galicji, z terenów pozostałych zaborów. Stamtąd trzeba było także zaangażować większość pierwszych profesorów do mającego powstać gimnazjum Środki na projektowane gimnazjum pochodziły z jednej strony z darowizn, z drugiej ze składek członkowskich. Oprócz pieniędzy gromadzono książki i inne pomoce naukowe. Na liście ofiarodawców są m.in. Akademia Umiejętności w Krakowie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich z Lwowa i Towarzystwo Pedagogiczne.
• 
  
• W dziesięć lat od powstania towarzystwa (..)władze krajowe w Opawie i centralne w Wiedniu wyraziły zgodę na otwarcie pierwszego polskiego gimnazjum na Śląsku Cieszyńskim. (…)
• 
  
• Następne działania Macierzy Szkolnej skupiły się na uzyskaniu tzw. prawa publiczności dla gimnazjum, co również bynajmniej nie było łatwe. Prawo to zostało przyznane 11 października 1897. Z kolei, ponieważ utrzymanie gimnazjum na barkach społeczeństwa okazało się bardzo trudne, podjęto starania o upaństwowienie gimnazjum. Doszły one do skutku w roku 1903, po zdaniu matury przez pierwszych absolwentów.
• 
  
• Równolegle ze staraniami o upaństwowienie gimnazjum czyniono starania o utworzenie polskiej szkoły ludowej w Cieszynie – gdzie istniały wówczas wyłącznie niemieckie – oraz polskiego seminarium nauczycielskiego. Szkołę ludową udało się założyć w r. 1900. Coraz większa była potrzeba tworzenia szkół tam gdzie były polskie dzieci szkoły polskiej pozbawione. Co do seminarium, władze zgodziły się zrazu utworzyć polskie klasy równoległe przy niemieckim seminarium nauczycielskim w Cieszynie od roku szkolnego 1904/05, w końcu jednak udało się założyć własne w roku 1909.(…)
• 
  
• Należało się bowiem pilnie zainteresować sytuacją w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, gdzie o szkoły zaczęły się walki z Czechami, a jednocześnie ze strony ówczesnej Galicji, głównie Małopolski, napłynęły za pracą dziesiątki tysięcy robotników. Tam też głównie należało zakładać polskie szkoły ludowe i ochronki – pierwsza taka szkoła została założona w 1904 w Polskiej Ostrawie – do czego dołączyło Towarzystwo Szkoły Ludowej z Krakowa. (…)
• 
  
• (…)W istocie zdano sobie sprawę z tego, że sama praca w szkołach nie wystarczy, aby podnieść poziom oświaty i utrwalić świadomość narodową. Poszczególne Koła podejmowały również własną działalność na rzecz starszej młodzieży i dorosłych. Wśród różnego rodzaju kursów warto wspomnieć 5 kursów w Zagłębiu dla analfabetów pochodzących z Galicji. W sumie do wybuchu I wojny światowej w 1914 Macierz założyła 2 gimnazja, 3 szkoły wydziałowe, 14 szkół ludowych, 22 ochronki, szkołę handlową, szkołę gospodarstwa domowego, 8 szkół uzupełniająco-przemysłowych.
• 
  
• http://www.macierz.cz/historia/8-historia/historia/40-przeszlosc
• 
  
• Pytania:
• 
  
• 1. Wyjaśnij, jakiego typu działalnością zajmowała się Macierz Szkolna?
• 
  
• 2. Odszukaj w tekście i przedstaw postacie, które zasłużyły się dla działalności i rozwoju polskiej Macierzy Szkolnej?
• 
  
• 3. Jakie zasługi dla rozwoju polskiej oświaty na Śląsku Austriackim położyła Macierz Szkolna?
• 
  
• 7. Cieszyn w wiekach XVIII i XIX
• Stolicą administracyjną Śląska Austriackiego była Opawa (czes. Opava). W tym mieście znajdowała się siedziba lokalnego Sejmu Krajowego i namiestnika cesarskiego.
• 
  
• Cieszyn był drugim pod względem znaczenia miastem na Śląsku Austriackim. Przed wybuchem I wojny światowej Cieszyn liczył ponad 18 tys. mieszkańców, z tego większość, prawie 70%, było katolikami. Jako swój język macierzysty deklarowało w mieście w 1910 roku niespełna 57% niemiecki, polski – 32%, a czeski niespełna 6%.
• 
  
• Po pożarach w pierwszej połowie XIX wieku centrum miasta zostało przebudowane, między innymi wzniesiono wówczas istniejący do dzisiaj ratusz i rozebrano stary zamek piastowski. Pozostały z niego do dzisiaj tylko tzw. Wieża Piastowska i kaplica zamkowa (unikalny zabytek sztuki romańskiej na Śląsku). Najbardziej okazałą rezydencją w mieście od połowy XIX wieku był wzniesiony na wzgórzu zamkowym Pałac otoczony romantycznym ogrodem. Zbudowany został w 1840 roku na miejscu tzw. dolnego zamku (zachowały się z niego tylko dwie basteje obronne oraz budynek bramy wjazdowej) w stylu późnego klasycyzmu, według projektu wiedeńskiego architekta Józefa Kornhäusela. W pałacu mieściły się pokoje gościnne dla przedstawicieli rodziny cesarskiej (Habsburgów) oraz kancelaria Komory Cieszyńskiej – cesarskiego zarządu dobrami dawnego Księstwa Cieszyńskiego.
• 
  
• 
  
• Pałac Habsburgów w Cieszynie, tzw. Pałac Myśliwski, widok z okresu międzywojennego
• 
  
• Śląska Biblioteka Cyfrowa
• 
  
• Pałac Habsburgów w Cieszynie, tzw. Pałac Myśliwski, widok współczesny. Na podstawie obu fotografii wyjaśnij, czy w dzisiejszym wyglądzie pałacu dostrzegalne są modyfikacje w porównaniu do wyglądu z okresu międzywojennego? Odszukaj informacje, jakie jest współczesne przeznaczenie pałacu
• 
  
• Wikimedia Commons, licencja CC BY-SA 3.0 (fot. Hons084)
• 8. Bielsko przed I wojną światową
• Kariera Bielska (dzisiaj miasto nosi nazwę Bielsko-Biała, po połączeniu w 1951 roku dwóch miejscowości rozdzielonych rzeką Biała: Bielska leżącego na Śląsku i Białej Krakowskiej z Małopolski), jako drugiego pod względem znaczenia miasta na tzw. Śląsku Cieszyńskim, związana była z jego rozwojem gospodarczym.
• 
  
• Przez Bielsko przechodził tzw. Trakt środkowogalicyjski zwany Traktem cesarskim. Była to droga budowana w latach 1772-1785. Powstała na bazie istniejącego już wcześniej Szlaku Solnego, którym podążali kupcy z Wieliczki i Bochni na Morawy i do Czech. Trakt środkowogalicyjski był przedłużeniem tzw. Drogi Cesarskiej docierającej do Księstwa Cieszyńskiego (na linii Frydek – Cieszyn – Skoczów – Bielsko) i prowadzącej do Lwowa (stolicy Galicji). Jej budowę rozpoczęto w celu lepszego powiązania nowo zyskanej po rozbiorach prowincji (Galicji) z resztą monarchii. Już od 1773 funkcjonowała na nim poczta konna, a od 1775 jeździły dyliżanse. Trakt stracił na znaczeniu dopiero po zbudowaniu w latach 1856-1861 linii kolejowej (Kolej Galicyjska im. Karola Ludwika).
• 
  
• O burzliwym rozwoju miasta w drugiej połowie XIX wieku zadecydował jednak przede wszystkim rozwój przemysłu włókienniczego. W Bielsku istniało od dawna dobrze rozwinięte tkactwo, jednak wprowadzenie przemysłowych metod produkcji spowodowało powstanie kilku wielkich fabryk włókienniczych. O skali rozwoju miasta w XIX wieku świadczy gigantyczny wzrost liczby wrzecion, do 115 tys. w 1914 roku (wzrost o 30% od lat 60. XIX wieku). W ślad za tym szedł rozwój innych gałęzi przemysłu, przede wszystkim maszynowego.
• 
  
• 
  
• Ciekawostka
• „Bielska wełna”
• 
  
• Bielsko-Biała,_Bogmar_1920
• Widok od północnego wschodu na fabrykę A. Mänhardta i F. Hähnela. Wikimedia Commons, domena publiczna.
• 
  
• Tradycyjną i najlepiej rozwiniętą dziedziną przemysłu było [w Bielsku] włókiennictwo, specjalizujące się w przetwarzaniu wełny, przędzalnictwie, wyrobie sukna, a także i przerabianiu surowca roślinnego; juty, lnu i konopi. Do najbardziej znanych, a funkcjonujących tu jeszcze przed I wojną światową fabryk należały: „Unia” sp.ak., zakłady braci Deutsch, fabryki: Karola Jankowskiego i syna, Karola Bachracha, Karola Büttnera i synów, „Ka-Ri-Bi” Karola Riesenfelda, Landesmann i Kornhaber, Karl Wolf, wreszcie Fabryka Sukna i Towarów Modnych Gustaw Molenda i syn z siedzibą w Kamienicy koło Bielska. Miejscowy przemysł włókienniczy swe dochody czerpał przede wszystkim z mocno rozwiniętego eksportu, kierowanego zwłaszcza do Turcji, Persji i Bliskiego Wschodu, Argentyny, a także do licznych miast monarchii habsburskiej. Silny przemysł włókienniczy tworzył dogodne warunki do rozwoju przemysłu maszynowego i metalowego, skupiającego się głównie na produkcji maszyn włókienniczych. Zajmowały się tym między innymi: Fabryka Maszyn i Odlewania Żelaza Gustawa Josephy’ego, Fabryka Maszyn Tkackich i Elektromonterów Georga Schwabego oraz Fabryka Grempli Adolfa Mänhardta. Śruby i inny asortyment metalowy produkowała fabryka Bartelmusa i Suchego, wyroby miedziane, maszyny i kotły – Fabryka Quissek i Geppert. Uzupełniające znaczenie dla przemysłowego obrazu Bielska […] miała jeszcze Fabryka Giętych Mebli „Thonet-Mundus” z siedzibą dyrekcji w Bielsku, a zakładami produkcyjnymi w Jasienicy i w Buczkowicach.
• 
  
• L. Krzyżanowski, Gospodarka, w: Bielsko-Biała. Monografia miasta, red. I. Panic, t.4: Bielsko-Biała w latach 1918-2009, red. R. Kaczmarek, Bielsko-Biała 2010, s.90-91.
• 
  
• Szybko rozwijające się Bielsko zapisało się w XIX wiecznej historii jako miasto hoteli, kawiarni, stylowych willi, które nadawały mu charakter i styl europejski, a któremu Bielsko zawdzięczało swój przydomek „mały Wiedeń”. Twórcą planu rozbudowy miasta i uporządkowania jego przestrzeni był słynny architekt wiedeński Max Fabiani.
• 
  
• Ciekawostka
• Max_Fabiani_1902_CCMax Fabiani (1865-1962) był znanym architektem austriackim. Podczas panowania Habsburgów, ten pochodzący ze Słowenii twórca uczestniczył w: rozbudowie Wiednia, odrestaurowaniu rezydencji Habsburgów w Konopiszte, odbudowie po trzęsieniu ziemi Lublany (dzisiejszej stolicy Słowenii). Niepotwierdzony przekaz historyczny przypisuje Fabianiemu, który był także nauczycielem rysunku technicznego w Wyższej Szkole Technicznej w Wiedniu, zatrudnienie na krótko przed I wojną światową Adolfa Hitlera jako rysownika. Miał go zwolnić po trzech miesiącach za lenistwo.
• 
  
• 
  
• Hotel „Pod Orłem” , zwany Bristolem Południa, został zbudowany w latach 1897-1909 w miejscu dawnego zajazdu hotelu „Pod Czarnym Orłem”. W szczycie fasady znajduje się orzeł, skąd nazwa hotelu. Na szczególna uwagę zasługuje Sala Redutowa o niezwykłej dekoracji plafonu. W hotelu „Pod Orłem” podejmowano między innymi cesarza Franciszka Józefa, Józefa Piłsudskiego i Ignacego Jana Paderewskiego
• 
  
• Wikimedia Commons, licencja CC BY-SA 4.0 (fot. Piotr Bieniecki)
• Tekst źródłowy
• Z historii miasta Bielsko-Biała (fragmenty)
• 
  
• Bielsko w drugiej połowie XVIII wieku stało się znanym ośrodkiem składowym sukna w Rzeczpospolitej. Coraz szybszy rozwój produkcji sukna i sprzyjające temu warunki, a więc dostatek surowca oraz doskonała woda górska, doprowadził w krótkim czasie do uprzemysłowienia miasta. Manufaktury ustąpiły miejsca nowym fabrykom. W Bielsku pojawili się nowi inwestorzy – przedsiębiorcy przemysłowi. To oni zaczęli zmieniać oblicze bielskiej architektury, budując nowe kamienice mieszkalne, rezydencje miejskie i podmiejskie i w końcu swoje fabryki, zgrabnie wpisujące się w istniejącą tkankę miejską. Tradycyjne mieszczaństwo zarówno bielskie jak i bialskie zmieniło się w burżuazję finansową. Do obydwu miast zaczęli przyjeżdżać przedsiębiorcy z Austrii i znad Renu, żydowscy finansiści i sklepikarze, kupcy i rzemieślnicy z Węgier i Słowacji, a także inżynierowie i budowniczy z całej Europy. Rozwój przemysłowy oznaczał dla dwóch miast nie tylko rozwój finansowy, ekspansję budowlana, ale również rozwój kulturalny i intelektualny. Pierwsze fabryki włókiennicze zaczęto budować wzdłuż rzeki Białej, po obu jej brzegach, z powodu wykorzystania siły wodnej. Dopiero w latach dwudziestych XIX wieku zastosowano pierwszą maszynę parową (1826), która uniezależniała fabrykę od napędu wodnego. Po połowie XIX wieku następuje intensywny rozwój Bielska. Miasto zostaje włączone do powstającej sieci kolei żelaznej. Następnie wyposażono miasto w połączenie z państwową siecią telegraficzną. W 1864 roku powstaje gazownia miejska, a w 1882 roku przedstawiono pierwszy projekt wodociągów miejskich. W 1893 wybudowano w Bielsku pierwszą elektrownię, a dwa lata później założono w Bielsku linie tramwajową.
• 
  
• http://www.bielsko.biala.pl/12,,,bazaDanych
• 
  
• Pytania:
• 
  
• 1. Na podstawie prezentowanego powyżej zdjęcia i zamieszczonego tekstu, wyjaśnij, dlaczego Bielsko w XIX i na początku XX wieku zyskało przydomek: „Mały Wiedeń - śląski Manchester”.
• 
  
• Zapamiętaj
• Po wojnach śląskich w pierwszej połowie XVIII wieku tylko niewielka część Śląska pozostała w habsburskiej Austrii, w tym Księstwo cieszyńskie
• 
  
• Ludność polska dominowała przede wszystkim we wschodniej części tego tzw. Śląska Austriackiego
• 
  
• W XIX wieku doszło we wschodniej części Śląska Austriackiego do szybkiej industrializacji, przede wszystkim w okręgu ostrawsko-karwińskim, ale także w miastach takich jak Bielsko
• 
  
• Po reformach w Austrii w latach 60. XIX wieku Śląsk Austriacki posiadał w ramach Cesarstwa autonomią terytorialną
• 
  
• Na obszarze Księstwa cieszyńskiego narastał w drugiej połowie XIX wieku konflikt narodowościowy pomiędzy Polakami, Czechami i Niemcami
• 
  
• Szczególne zasługi dla polskości Śląska w Księstwie cieszyńskim położyli miejscowi działacze polityczni i społeczni: Paweł Stalmach, ks. Józef Londzin, Jan Michejda
• Zadania
• 1. Wyjaśnij, na czym polegała samorządność Śląska Cieszyńskiego.
• 
  
• 2. Dopisz imiona i nazwiska odpowiednich postaci pod opisem ich działalności
• 
  
• Twórca (1851 r.) Gwiazdki Cieszyńskiej. Polski działacz narodowy od czasów Wiosny Ludów.
• Stał na czele tzw. ruchu ślązakowskiego, doprowadził do utworzenia Śląskiej Partii Ludowej (ślązakowcy), o tendencjach separatystycznych, głoszącej hasło: Śląsk dla Ślązaków.
• Namiestnik, organizator ściśle centralistycznej i skrajnie biurokratycznej austriackiej administracji.
• Pierwszym polski posłem z terenu Księstwa Cieszyńskiego w wiedeńskiej Radzie Państwa.
• Namiestnik Galicji, minister spraw wewnętrznych Austrii. Zwolennik autonomii krajów koronnych.
• 3. Wskaż podobieństwa między działalnością Pawła Stalmacha na Śląsku Cieszyńskim i Józefa Lompy na pruskim Górnym Śląsku.
• 4. Wyjaśnij, dlaczego polska i czeska działalność narodowa II połowy XIX i początków XX wieku pozostawały w konflikcie?"
• 
  
• 
  
• 
  
• Z PRZESZŁOŚCI PROTESTANTYZMU NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM
• PIASTOWIE, EWANGELICY, KOŚCIÓŁ JEZUSOWY, REFORMACJA, PROTESTANCI, LUTERANIE, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI
• W POLSCE CZY W CZECHACH? DYLEMATY POGRANICZA POLSKO-CZECHOSŁOWACKIEGO W OKRESIE DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO
• WALKA O ŚLĄSK, ZAOLZIE, RADA NARODOWA KSIĘSTWA CIESZYŃSKIEGO, WOJNA POLSKO-CZECHOSŁOWACKA, KONFLIKT POLSKO-CZESKI
• 
  
• ROZPOCZNIJ LEKCJĘ
• 
  
• Copyright Instytutu Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej 2015-2019©
• 
  
• ul. Ligonia 7, 40-036 Katowice