Józef Bożek - zagadka pochodzenia i losów geniusza spod Skoczowa

Józef Bożek: Genialny Polak, Czech, czy może jednak... Niemiec lub po prostu cieszyński Ślązak? Tajemnica pochodzenia i losów twórcy prototypu samochodu, który zadziwił świat.

  

https://youtu.be/B78cxF-F82Y?t=537 https://youtu.be/FyFWgwNFaPU?t=41; 

 

Nieco ponad dwieście lat temu, w roku 1815 w Pradze po raz pierwszy na kontynencie europejskim zaprezentowano wóz napędzany silnikiem parowym. Konstrukcja ta, wzbudzała i do dziś wzbudza emocje, jako jednak z najciekawszych i najbardziej udanych konstrukcji automobilowych w XIX wieku. Jej autorem był praski mechanik i wynalazca, Ślązak z urodzenia – Józef Bożek.

Kim była ta postać? Syn młynarza z Bierów, niewielkiej wioski położonej w księstwie cieszyńskim, u stóp Beskidów. Kształcony w Cieszynie i Brnie w wieku 22 lat trafia do Pragi, z którą związany jest następnie przez całe życie, jako pracownik politechniki. Choć Bożek, w przeciwieństwie do starszego o rok Georg'a Stephensona, nie zrobił zawrotnej kariery, cieszy się sławą wybitnego wynalazcy, autora wielu nowatorskich rozwiązań w dziedzinie techniki. Oprócz budowy wozu i łodzi o napędzie parowym, ten odważy konstruktor wsławił się również, m.in.: konstrukcją zegarów oraz protez dla ofiar wojen.

Sława Bożka doszła do takich rozmiarów, iż po jego śmierci zapragnęły utożsamiać się z nią różne grupy i środowiska narodowe: przede wszystkim czeskie, ale również polskie i niemieckie. Jakie jednak było faktycznie pochodzenie tego zdolnego konstruktora i jego korzenie? Co wiemy o jego rodzinie i jej losach? Jakie dziedzictwo po sobie pozostawił wynalazca, który rozmachem dzieł wyprzedził swą epokę?







Zastanówmy się, jaki był stosunek wybitnych postaci z przeszłości do kwestii narodowych? Czy konstruowali swoją tożsamość wokół np. narodu polskiego, czy bycie Polakami (lub Francuzami/Niemcami/Czechami itd.) było ważną częścią ich osobowości?








Józef Bożek: Polak, Czech, czy może jednak... Niemiec lub po prostu Ślązak? Tajemnica życia i pochodzenia twórcy I. wozu napędzanego silnikiem parowym.

"[nagłówek] Józef Bożek był Polakiem! Historia genialnego polskiego konstruktora. [wstęp:] Dlaczego jako symbol odbudowującej się ojczyzny Czesi przywłaszczyli sobie postać Józefa Bożka? Fenomenalny polski konstruktor spod Cieszyna wsławił się m.in. budową pierwszego osobowego samochodu z silnikiem parowym. (...)" strefahistorii.pl / 2018


"[nagłówek] Nowoczesny samochód, łódź parowa, automatyczny warsztat tkacki, protezy rąk i nóg, do tego liczne zegary – wszystkie te innowacje zrodziły się w umyśle i dłoniach jednego człowieka. Sławiony przez Czechów, którzy uznali go za swojego krajana, przy tym niemal zupełnie zapomniany nad Wisłą – w swojej ojczyźnie. Kto? Józef Bożek: wynalazca, konstruktor, Polak. (...) [podsumowanie:] Często podkreśla się, że Józef Bożek nie mógł wiedzieć o pracach nad maszynami parowymi, które prowadził Georg Stephenson, bo Polak zaczął konstruować je wcześniej niż Brytyjczyk. Co by było, gdyby znalazł się sponsor chętny wesprzeć wynalazki Bożka? Czy głośno mówiłoby się o tym, że Polak zbudował pierwszy nowoczesny samochód? Pozostaje nam tylko gdybanie. I pamięć, którą winni jesteśmy Józefowi Bożkowi." Onet.pl / 2015

 

Tak pisał portal strefahistorii.pl w 2018 roku i Onet.pl trzy lata wcześniej, ile prawdy jest w twierdzeniach że Józef Bożek był Polakiem? Zbierzmy na jego temat garść informacji i skonfrontujmy kilka źródeł...

• Cieszyniak z urodzenia, twórca pierwszego prototypu samochodu osobowego na kontynencie europejskim, skonstruowanego w.... 1815 roku
• czeska Wikipedia sugeruje, że był Czechem ("czeskim konstruktorem..."). Czy faktycznie? 
• Urodził się jako syn młynarza w Bierach, niewielkiej wiosce położonej pomiędzy pasmem Beskidu Śląskiego (Błatnią) a Skoczowem; kształcił się w Cieszynie pod okiem samego ks. Leopolda Jana Szersznika, który zresztą wysłał go na strudia do Pragi; tam przez kilkadziesiąt lat pracował na Politechnice, tworząc najróżniejsze prototypy...
• Czy Bożek miał coś wspólnego z Czechami? W jakiej kulturze się wychował? W jakiej kulturze obcował w środowisku naukowym w Pradze? Warto się nad tym zastanowić... 
• Czy w czasach jego życia poczucie narodowe było powszechnie ukształtowane... 
• Sprawdź ciekawe linki: 
• Czeski konstruktor? Zob.: https://cs.wikipedia.org/wiki/Josef_Bo%C5%BEek
• http://www.ceskaveda.cz/pribeh/o-vynalezech >>> świetna strona, wspaniałe grafiki :)
• Gdyby Bożek był Amerykaninem... może niezbyt udany mem, ale od czegoś trzeba zacząć popularyzację tej ciekawej postaci, zob.:  https://demotywatory.pl/1326938/Jozef-Bozek-gdyby-byl-Amerykaninem 
• Bożek jednak Polakiem? Skoro tak twierdzi Onet, to to musi być prawda! :), zob.:  https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/jozef-bozek-para-w-ruch/9mxj8t
• A może jednak Niemcem? Jaka przesłanka: oto synowie Bożka, którzy sprawili ojcu nagrobek opatrzony niemieckimi podpisami; czyżby więc byli przez niego wychowani w kulturze niemieckiej? Zob.:  https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Josef_Bozek_hrob.jpg 
• http://www.historiazkolemwtle.cal24.pl/Blog/historia/polsko-czeski-stephenson/
• http://strefahistorii.pl/article/6077-jozef-bozek-byl-polakiem-historia-genialnego-polskiego-konstruktora >>> tezy o polskości naciągane!
• wreszcie zobaczcie na oryginalny plakat, który zaprojektował sam Bożek, z myślą o pokazie zrealizowanym w 1817 roku nad brzegiem Wełtawy dla kilkuset (kilku tysięcy?) widzów... czyżby autor komunikował się z odbiorcami w języku niemieckim? (Przypadek? Nie sądzę!)

• Jak jest w przypadku innych sławnych osób z tej epoki, zobaczmy...
•  Reginald Kneifl, to 
• wg polskiej wikipedii: "Reginald Kneifel, także Reginald Kneifl (ur. 11 stycznia 1761 w Bad Lindewiese, zm. 7 grudnia 1826 w Wiedniu) – austriacki pisarz, profesor mineralogii i zoologii na Theresianische Ritter-Akademie w Wiedniu, autor m.in. Topographie des k. k. Antheils an Schlesien^[1]."
• wg niemieckiej wiki: "był austriackim naukowcem, nauczycielem, bibliotekarzem i autorem" wywodzącym się z rodziny morawskiej, a więc czeskiej (konkretnie z morawsko-języcznej). 
  • "Kneifl urodził się w rodzinie morawskojęzycznej, a po ukończeniu studiów wstąpił do zakonu pijarów , gdzie uczył się łaciny i niemieckiego. Od 1804 pracował jako prefekt w Auspitz ; W tym czasie Kneifl opublikował obszerny opis kraju Śląska Austriackiego w celu oceny potencjału gospodarczego tego obszaru, co pomogło mu stać się znanym w całym kraju. Od października 1799 przebywał w Cieszynie i zbierał dane od urzędników państwowych, ziemian i duchownych, a także księgi, m.in. rękopis z 1799 r. W 1807 r. został profesorem , następcą Josepha Augusta Schultesa [2]. mineralogii i zoologii w Terezjańskiej Akademii Rycerskiej w Wiedniu.  (...) Kneifl jest autorem kilku podręczników naukowych i jest autorem wielotomowego opisu Śląska Austriackiego . Służył również Muzeum Theresianum, katalogując i obszernie opisując jego kolekcję minerałów".

• Polsko-czeski wynalazca, rodzina polska? https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2463515,Jozef-Bozek-%e2%80%93-konstruktor-prototypu-samochodu
• Polak, "polski prekursor motoryzacji": https://historia.dorzeczy.pl/265726/bozek-polski-prekursor-motoryzacji.html
• wyjątkowo rzetelny artykuł: https://fpg24.pl/polski-geniusz-i-jego-pierwszy-na-swiecie-samochod-osobowy-na-pare/
• Artykuł MMT, gdzie częściowo odpowiedź na tytułowe pytanie: https://www.focus.pl/artykul/wojna-o-pare-czy-to-jozef-bozek-zbudowal-pierwszy-pojazd-parowy

Losowa ilustracja tekstu o genealogicznych poszukiwaniach? Nie. To fragment metryki urodzenia Józefa Bożka https://tkwp.pl/blog/91-szukajac-przodkow-w-ksiestwie-cieszynskim

5 X 2022 odbył się w Czeskim Cieszynie wykład: "Józef Bożek: Genialny Polak, Czech, czy może jednak... Niemiec lub po prostu cieszyński Ślązak? Tajemnica pochodzenia i losów twórcy pierwszego wozu napędzanego silnikiem parowym na kontynencie europejskim".

"(...) Postać urodzonego w 1782 roku w Bierach wynalazcy przybliżył Wojciech Grajewski – absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (2010), historyk-regionalista, nauczyciel, badacz i popularyzator historii, długoletni pracownik Muzeum Śląska Cieszyńskiego i Książnicy Cieszyńskiej, a także Miejskiego Centrum Kultury w Skoczowie i II LO w Cieszynie im. M. Kopernika.

Pytania o narodowość

Sporo dyskusji budzi narodowość tego wybitnego wynalazcy. Czesi uważają, że był on Czechem, Polacy – że Polakiem. I choć pytanie o narodowość wynalazcy pozostało bez jednoznacznej odpowiedzi, prelegent starał się rzucić na problem nieco więcej światła.

– Nie ulega wątpliwości, że Józef Bożek urodził się w polskojęzycznej rodzinie i że przez pierwsze kilkanaście lat swego życia wychowywał się w polskojęzycznym środowisku. Po polsku mówiono w domu, w miejscowym kościele w Grodźcu, gdzie był chrzczony. Kiedy zaś wyjechał do Brna, a ostatecznie osiadł w Pradze, to tam językiem nauki był język niemiecki. Napis na nagrobku synowie ufundowali mu niemiecki i z tą grupą najpewniej się identyfikowali, podobnie jak niemal wszyscy ówcześni mieszkańcy Pragi. Pewne jest zatem, iż mocno naciągane są tezy o tym, iż Bożek był „czeskim wynalazcą”, gdyż źródła nie odnotowują żadnych jego związków z czeskością, prócz tego, że tworzył na terenie, który kiedyś miał stać się Republiką Czeską – w podsumowaniu wyliczał Grajewski.

Mała i duża ojczyzna Józefa Bożka

Prelegent zwrócił także uwagę na to, że w czasach, kiedy żył Józef Bożek, poczucie przynależności narodowej nie funkcjonowało w takiej formie, jak obecnie, czy w czasach późniejszych, w szczególności w drugiej połowie XIX i w wieku XX. Niewątpliwie małą ojczyzną konstruktora był Śląsk Cieszyński i polskojęzyczna wieś Biery. Natomiast dużą ojczyzną była habsburska, niemieckojęzyczna Austria. Był więc obywatelem tego wielkiego państwa, do którego należało i Księstwo Cieszyńskie, i całe Czechy". 

Całego wykładu możemy wysłuchać tutaj: https://zwrot.cz/2022/10/genialny-wynalazca-jozef-bozek-wojciech-grajewski-przyblizyl-sluchaczom-mur-u-te-wybitna-postac, tam też znajduje się cały artykuł Beaty Tyrny, wraz ze zdjęciami.

Jaka jest puenta?

 >>>Józef Bożek wychował się w polskojęzycznym środowisku. Wszystkie dostępne źródła - relacje księży z którymi Bożek stykał się osobiście, a więc: Leopolda Szersznika, Józefa Musioła i Reginalda Kneifla podkreślają, iż mieszkańcy Bier i parafii w Grodźccu mówili po polsku i nie rozumieli języka morawskiego. Nawet Cieszyn, gdzie przebywał jako nastolatek (miał wówczas 16-19 lat i to wtedy formował się jego charakter i światopogląd), był wówczas miastem polskojęzycznym, pomimo iż w gimnazjum uczono po niemiecku. Kiedy zaś rozpoczął studia i pracę zawodową: najpierw w Brnie na Morawach i Pradze utalentowany konstruktor, żył i tworzył w środowisku wyłącznie niemieckojęzycznym. Raz jeszcze podkreślmy: Napis na nagrobku synowie ufundowali mu niemiecki i z tą grupą najpewniej się identyfikowali, podobnie jak niemal wszyscy ówcześni mieszkańcy Pragi. Pewne jest zatem, iż mocno naciągane są tezy o tym, iż Bożek był "czeskim wynalazcą", gdyż źródła nie odnotowują żadnych jego związków z czeskością, prócz tego, że tworzył na terenie, który kiedyś miał stać się Republiką Czeską.

Które z popularnych w literaturze określeń jest zatem najbardziej właściwe: „śląski Stephenson”, „polski Stephenson”, „czeski Stephenson”, czy może polubowne: „polsko-czeski Stephenson”. Wydaje się, że pierwsze, gdyż pozostałe mogą wprowadzać w błąd, sugerując narodowość wynalazcy, która najpewniej nie była wykrystalizowana, a przynajmniej nie mamy na ten temat żadnych wyraźnych poszlak. Warto jednak podkreślić raz jeszcze, że kulturowo Bożek związany był z dominującą w państwie austriackim kulturą niemiecką. Jeśli więc mielibyśmy go określić, to chyba jednak „austryjacki Stephenson”. Równie uzasadnione jest również podkreślające jego pochodzenie oraz słowiańskie korzenie określenie - „śląski Stephenson”. Chociaż język polski, a konkretnie gwara cieszyńska była jego pierwszym językiem, to również sformułowanie „polski Stephenson” wydaje się na wyrost, gdyż z Polską i jej kulturą Bożek nie wiele miał wspólnego. Jeśli Polacy lub Czesi chcą go powiązać z własną historią i uważać go za jednego z największych wynalazców w dziejach, to powinni raczej stosować określenie "pochodzący z polskojęzycznego środowiska Ślązaków Cieszyńskich odkrywca" lub "tworzący na ziemiach czeskich konstruktor" itd.