II.6: Kultura Greków – Filar naszego świata
Co musimy wiedzieć o kulturze antycznej Grecji?
A. Najważniejsze pojęcia do opanowania (np. na sprawdzian):
- filozofia („umiłowanie mądrości) – nauka zajmująca się szukaniem odpowiedzi na temat miejsca i roli człowieka w świecie
- Tales z Miletu (panta rhei - wszystko płynie)
- Sokrates (filozof wyprzedzający epokę - "zadziobany być musiał")
- sofiści
- Platon (twórca Akademii)
- Arystoteles (nauczyciel Aleksandra Macedońskiego)
- Literatura
- Homer: "Iliada", "Odyseja"
- Hezjod: "Teogonia" (utwór o pochdzeniu bogów)
- Herodot - "Dzieje" (pierwsze dzieło historyczne opisujące, m.in.: historia wojen perskich, V w. p.n.e.)
- Dramat i teatr w starożytnej Grecji
- gatunek literacki przeznaczony do prezentacji na scenie teatralnej
- początki dramatu greckiego związane są z obchodami święta Dionizosa, tzw. dionizjami, które ewoluowały w czasie (od procesji, przez występy chórów, po teatr), dając podstawy pod stworzenie teatru
- aktorami byli mężczyźni
- rekwizyty: maski, koturny (buty)
- Grecy budowali teatry na zboczach gór, nadając widowni amfiteatralny układ
- najważniejsze gatunki dramatyczne:
- tragedia
- Ajschylos ("Siedmiu przeciw Tebom")
- Sofokles ("Antygona")
- a także wielu innych, m.in. Eurypides ("Medea")
- komedia
- Sztuka grecka
- rzeźba
- Fidiasz (rzeźby i budowle na Akropolu w Atenach)
- Myron (Dyskobol)
- architektura:
- świątynie
- porządki architektoniczne
- dorycki
- joński
- koryncki
- Najważniejsze zabytki architektury greckiej:
- Akropol – zespół świątynny na wzgórzu dominująym nad Atenami
- Partenon – świątynia Ateny na Akropolu
- Erechtejon – świątynia (z kolumnami w kształcie postaci kobiet – kariatyd) na Akropolu
- Propyleje – monumentalna brama prowadząca na Akropol
- Igrzyska olimpijskie
- pierwsze igrzyska ku czci Zeusa z Olimpii – 776 r. p.n.e.
- Zasady obowiązujące podczas igrzysk:
- "święty rozejm"
- wykluczenie kobiet z udziału w zawodach; a mężatek z oglądania zawodów
- nagrodą były wieńce oraz sława – brak nagród materialnych
- główne dyscypliny sportowe:
- rzut oszczepem
- rzut dyskiem
- bieg
- skok w dal
- zapasy
- wyścigi rydwanów
- Kultura hellenistyczna (hellenizm)
- trwa od śmierci Aleksandra III Wielkiego (323 p.n.e.) do zagarnięcia przez Rzym Egiptu (30 r. p.n.e.).
- sztuka hellenistyczna łączyła w sobie cechy kultury greckiej z dorobkiem cywilizacji Bliskiego Wschodu
- ośrodki, np.:
- Aleksandria w Egipcie Ptolemeuszy, główny ośrodek kultury hellenistycznej
- Muzeum
- Biblioteka Aleksandryjska
- (a także latarnia, będąca jednym z 7 cudów świata)
- filozofia hellenistyczna.
- stoicyzm – twórcą Zenon z Kition
- epikureizm – twórcą Epikur z Aten
- naukowcy okresu hellenistycznego
- Archimedes – fizyk, matematyk, konstruktor śruby wodnej i machin wojennych
- Ptolemeusz – twórca systemu geocentrycznego
- Hipokrates – rozinął medycynę (słynna Przysięga Hipokratesa)
A. Treść naszych zajęć (materiał do nauki dla osób ambitnych):
Grekom zawdzięczamy:
- powstanie pierwszych w dziejach świata dzieł historycznych;
- najstarsze zachowane do naszych czasów dramaty
- stworzenie podstaw filozofii
- oraz m.in. unikatowedzieła architektoniczne, rzeźbiarskie,
Można bez przesady stwierdzić, iż starożytni Grecy stworzyli dzieła, które przeszły do kanonu kultury, stając się bazą do rozwoju cywilizacji europejskiej i ogólnoludzkiej, inspirując kolejne pokolenia, aż po dzień dzisiejszy.
„Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po trudach, urządzając przez cały rok spektakle i uroczystości religijne. [...] Kochamy bowiem pięknot ale z prostotą, kochamy wiedzę, ale bez zniewieściałości, bogactwem się nie chwalimy, lecz używamy go w potrzebie”
Inspiracje:
Co zawdzięczamy Grekom? Czy ich idee są do dziś aktualne?
Historia i kultura w nico luźniejszym stylu...
W dziejach Grecji, w tym szczególnie kultury, warto rozróżnić trzy okresy:
- okres archaiczny (IX-VI w. p.n.e.)
- okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.)
- okres hellenistyczny (koniec IV w. - schyłek I w. p.n.e.; ściśle: 323-30 r. p.n.e.)
Kultura (literatura, dramat)
Podstawowe nazwiska i pojęcia
Powstanie literatury greckiej było możliwe dzięki stworzeniu alfabetu greckiego (24 litery)
- Grecy zapożyczyli piano od Fenicjan i zmodyfikowali, posługiwali się nim od ok. IX w. p.n.e.
Oto niektóre dokonania Greków doby klasycznej:
♦ Rozkwit dramatu i teatru
- Teatr powiązany ze świętami Dionizosa (boga wina i ekstazy);
- tzw. dionizje, ewoluowały w czasie (od procesji, przez występy chórów, po teatr), dając podstawy pod stworzenie teatru
- 1. procesja ofiarna, urozmaicana tańcami i śpiewem,
- 2. z czasem urozmaicona występami chórów
- 3. do chórów dołączają aktorzy z monologami;
- 4. z czasem liczba aktorów wzrasta, dochodzi do interakcji między nimi; chór schodzi na dalszy plan - powstaje teatr
- budowa amfiteatrów na stokach gór;
- aktorzy (mężczyźni) ubrani w maski, peruki, buty na koturnach i specjalne stroje
♦ Filozofia (gr.: zamiłowanie do mądrości)
„Od młodości obieraj mądrość za towarzyszką życia, z wszystkich dóbr ona najpewniejsza" to dewiza życiowa Greków,
Grecy kochali filozofię i retorykę, poszukując odpowiedzi na pytania dotyczące duszy, rozumu, wszechświata, idealnego państwa, pytali o naturę duszy ludzkiej
♦ Sofiści
Ważną rolę w Grecji doby klasycznej (poł. V w. p.n.e.) pełnili sofiści - "ludzie mądrzy"
- opłacani nauczyciele
- uczyli m.in. sztuki wymowy, dykcji, sposobów argumentacji,
- nauczali młodzież według zasady, że nie ma prawdy obiektywnej i powszechnej (Protagoras, Hippiasz)
Platon i Arystoteles
♦ Najważniejsi twórcy i ich dzieła:
- literatura
- Ezop - bajki,
- Homer - Iliada (o wojnie trojańskiej), Odyseja (wędrówka Odyseusza) - powstały prawdopodobnie VIII w. p.n.e.,
- Hezjod - m.in. Teogonia (epos o powstaniu wszechświata i genealogii bogów),
- inni: Alkajos, Safona, Anakreont, Solon - poezja, pieśni biesiadne, liryki,
- historycy
- Herodot - historia wojen perskich (Dzieje) - V w. p.n.e.,
- Tukidydes z Aten (pierwszy historyk pragmatyk, twórca metody naukowej w badaniach historycznych - krytyka źródeł, wywiad, autopsja) - Wojna peloponeska,
- Ksenofont - Historia grecka - kontynuował dzieło Tukidydesa,
- dramat
- tragedie
- Ajschylos - dzieła: Persowie (o bitwie pod Salaminą), Siedmiu przeciw Tebom (o wyprawie Polinejkesa, syna Edypa przeciw Tebom),
- Sofokles - Antygona (sprzeciwiła się władcy Teb i pogrzebała ciało brata Poiinejkesa),
- Eurypides - Medea (tragedia psychologiczna o zazdrości kobiecej silniejszej od innych uczuć),
- komediopisarze: Aiystofanes, Filemon, Menander.
- filozofia
- jońska filozofia przyrody - VII - VI w. p.n.e. odpowiedź na pytanie z czego powstał świat
- Tales z Miletu (połowa VI w. p.n.e.) - początkiem wszechświata jest woda, uważany za najmądrzejszego spośród siedmiu starożytnych mędrców oraz „ojca” europejskiej myśli filozoficznej,
- Anaksymander z Miletu - pramaterią jest „apejron” nieokreślony i nieskończony, z którego pod wpływem ruchu wyłoniło się ciepło i zimno, powodując różne skupienia materii,
- Anaksymenes z Miletu - prasubstancją jest powietrze, gdyż jest ono bezkresne i ożywia świat podobnie jak dusza organizmy żywe,
- Heraklit z Efezu - wszechświat powstał z ognia, przyroda jest w ustawicznym ruchu (panta rhei), „niepodobna dwukrotnie wstąpić do tej samej rzeki”,
- Demokryt z Abdery
- twórca atomizmu, atom najmniejszą i niepodzielną cząstką materii,
- Sokrates
- „wiem, że nic nie wiem"
- istnieje obiektywna prawda i bezwzględne dobro;
- skazany w 399 r. p.n.e. za „demoralizowanie młodzieży i wprowadzanie nowych bogów” oraz krytykę ustroju demokratycznego;
- zmuszał dociekliwymi pytaniami do myślenia, do krytycznej oceny twierdzeń,
- Platon
- uczeń Sokratesa, twórca: idealizmu filozoficznego - przedmioty na ziemi są odbiciem idealnych pierwowzorów - idei niewidzialnego świata;
- traktat Państwo - wzór idealnego społeczeństwa pod rządami filozofów;
- twórca szkoły w gaju Akademosa, która przetrwała do 529 r. n.e.,
- Arystoteles
- uczeń Platona,
- twórca praw logiki i teorii poznania oraz szkoły w ogrodach Lykejonu;
- dokonał systematyki ustrojów państwowych oraz określił pojęcia takie jak: monarchia, demokracja, sąd; dokonał klasyfikacji różnych gatunków zwierząt,
- był nauczycielem Aleksandra Wielkiego.
Rzeźba
• Fidiasz - rzeźby na Akropolu (Atena Partenos - posąg o wysokości 11 m., wykonany ze złota i kości słoniowej), kierował pracami budowlanymi w Atenach,
• Myron - Dyskobol, Atena z Marsjaszem, mistrz odlewu brązowego,
• Poliklet - Doryforos (młodzieniec niosący włócznię - idealne proporcje ciała),
• Praksyteles - Hermes z małym Dionizosem, Afrodyta Knidyjska,
• Lizyp - posąg Apoksyomenos - nowy u wysmuklony kanon ciała ludzkiego, nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego.
♦ Architektura
- cechy charakterystyczne:
- budowle na planie prostokąta,
- otoczone kolumnadą,
- dwuspadowe dachy,
- płaskorzeźby na frontonie
- style:
- dorycki - kolumny wyrastały wprost z podłogi, kapitel tworzyła prosta czworokątna płyta,
- joński - kolumny smuklejsze, żłobkowane, kapitel w kształcie baranich rogów,
- koryncki - styl późnoklasyczny z IV w. p.n.e., kapitel w kształcie liści akantu,
- przykłady architektury:
- budowle teatrów, m.in.: w Epidauros, Atenach, Delfach (gdzie znajdowała się również słynna wyrocznia),
- świątynie
- Zeusa w Olimpii,
- Apollina w Delfach
- Artemidy w Efezie (spalona w 356 r. p.n.e. przez Herostratesa, który w ten sposób chciał przejść do historii),
- budowle na Akropolu w Atenach
- Partenon (świątynia Ateny Partenos „Dziewicy”) w stylu doryckim z białego marmuru,
- Erechtejon - dach przedsionka podtrzymywały posągi dziewcząt (kariatydy),
- Propyleje - monumentalna brama z nieparzystą ilością przejść,
- świątynia bogini zwycięstwa Nike w stylu jońskim,
„Najwięcej zaś pięknego wyglądu i ozdoby przysparzały Atenom wznoszone w tym mieście wspaniale budowle publiczne. One to budziły za granicą największy podziw, a dzisiaj także są dla Hellady jedynym świadectwem tego, że głośna jej potęga i dawna świetność nie były tylko wymysłem. ” Plutarch
M.in. Polecamy od 12 minuty o architekturze i rzeźbie w antycznej Grecji (https://youtu.be/A2iCiSJ2wG8?t=729)
Sport
- od 776 r p.n.e. organizowano igrzyska w Olimpii z różnymi dyscyplinami sportowymi
- rzut dyskiem i oszczepem, zapasy, skoki, biegi o różnej długości, wyścigi wozów
- idea powszechnego pokoju w okresie igrzysk,
- gimnazjon - teren przystosowany do ćwiczeń fizycznych.
♦ Religia
- politeizm - wielobóstwo,
- mity o bogach, herosach i bohaterach,
- antropomorfizm - wizerunek boga na podobieństwo człowieka,
- kult - składano ofiary, procesje, pieśni, igrzyska sportowe; wiara w wyrocznie, wróżby,
- wiara w życie pozagrobowe - nieśmiertelna cząstka człowieka - psyche mogła znaleźć się w zaświatach, gdy ciało było pogrzebane,
- hierarchiczny świat bogów:
- Zeus - najważniejszy
- Hades - bóg świata zmarłych,
- Posejdon - bóg wody, morza,
- Afrodyta - bogini miłości,
- Atena - bogini mądrości,
Co już powinniście wiedzieć o wierzeniach Greków?
Mitologia grecka - wersja dla humanistów i fanów starożytności
Post scriptum: Kultura grecka po podbojach Aleksandra Wielkiego
Znaczenie hellenizmu
- upowszechnienie kultury i języka greckiego w całym starożytnym świecie,
- wpływ na kulturę starożytnego Rzymu, a później na Europę nowożytną.
Nauka
• Euklides - Elementy - podręcznik geometrii,
• Archimedes z Syrakuz (na Sycylii) - fizyk (prawo o wyporności), matematyk, konstruktor machin wojennych i śruby wodnej, twórca liczby n i wzorów obliczania objętości brył,
• Ptolemeusz - twórca systemu geocentrycznego - Ziemia nieruchomą w centrum wszechświata,
• Arystarch z Samos - głosił teorię, że słońce jest w centrum, ale nie potrafił tego udowodnić (uczynił to w XVI w. Mikołaj Kopernik),
• Eratostenes - twórca siatki geograficznej, obliczył długość południka ziemskiego i obwód Ziemi.
Filozofia
♦ stoicyzm Zenona z Kitionu - głoszący tezę, że cnota jest najwyższym dobrem, wszyscy ludzie są równi, wzywał do aktywności politycznej, dążył do usunięcia granic państwowych i różnic między narodami, zachęcał do poszukiwania wartości wyższych i nie poddawania się emocjom i namiętnościom,
♦ epikureizm - najwyższym dobrem jest doznawanie przyjemności, szczęście osiągnąć można poprzez mądrość i doskonalenie swojego umysłu, człowiek jest tym szczęśliwszy im mniej ma potrzeb i zmartwień - „żyj w ukryciu”, propagował atomizm Demokryta i co za tym idzie uznawał, że nie istnieje życie pozagrobowe, gdyż człowiek jest układem atomów ulegających rozpadowi,
♦ sceptycyzm Pyrrona - żadnego problemu nie można trafnie rozwiązać, niczego nie można obiektywnie i z całą pewnością poznać, wątpienie w rzeczywistość świata zewnętrznego.
* Piśmiennictwo
• Kallimach z Kyrene - epigramaty, hymny,
• Teokryt - sielanki (Żniwiarze), obrazy rodzajowe z życia miasta (iSyrakuzanfd),
• Polibiusz - historyk, kronikarz (Historia powszechna).
* Architektura i sztuka - budowa miast według planów z rynkiem i symetrycznymi ulicami oraz systemem kanalizacyjnym i murami obronnymi; przepych budowli, monumentalne formy, ekspresja w rzeźbie
• ołtarz Zeusa w Pergamonie,
rzeźby:
- Kolos Rodyjski (34 m. statua boga słońca Heliosa na wyspie Rodos),
- Wenus z Milo,
- Nike z Samotrake,
- Grupa Laokoona (scena śmierci kapłana trojańskiego i jego synów w uściskach węży),
- Umierający Gal,
- Chłopiec duszący gęś,
- Stara pijana kobieta;
- latarnia morska na wyspie Faros przy wejściu do Aleksandrii zaliczana do siedmiu cudów świata (130 m.).
Tak na marginesie:
Życie codzienne Greków
Notatki przygotowano m.in. w oparciu o publikację Małgorzaty Ciejki, pt. NOTATKI Z LEKCJI. Historia, Część I (Wydanie II poprawione, Wydawnictwo Szkolne Omega, Kraków 1999)