Europa i świat
https://youtu.be/lM_Wzt_Z228?t=423: Imp. Osmańskie na kolonizację świata; w 1501 roku zdobyli 8 statków, jeńców; w 1527 roku sporządzili bardzo dokładną mapę świat; Sulejman Wspaniały w 1557 roku zlikwidował władcę Maroka, zamykającego wyjście z Mora Śródziemnego w świat;; w 1627 roku korsarze arabscy z Afryki porwali setki osób na Islandii;
I. Skutki wielkich odkryć geograficznych
1. Wymiana ekologiczna
a. z Europy do Ameryki kolonizatorzy dostarczyli:
– nieznane tam rośliny (np. pszenicę, trzcinę cukrową)
– niehodowane tam wcześniej zwierzęta (np. konie, krowy i owce)
– niewystępujące tam wcześniej pasożyty, wirusy i bakterie – rozpowszechnienie się zabójczych dla tubylców chorób zakaźnych (np. grypy i odry)
b. z Ameryki do Europy sprowadzono kukurydzę, pomidory, ziemniaki i tytoń
2. Skutki kulturowe odkryć geograficznych
a. chrystianizacja mieszkańców skolonizowanych terenów
b. rozpowszechnienie się języków kolonizatorów (hiszpańskiego, portugalskiego, angielskiego i francuskiego)
c. przeniesienie do kolonii europejskiego dorobku cywilizacyjnego
II. Rozwój handlu kolonialnego
1. Intensyfikacja wymiany handlowej dzięki postępowi w żegludze
2. Wyeliminowanie pośrednictwa arabskiego w handlu z cywilizowanymi państwami Dalekim Wschodem
3. Podporządkowanie gospodarki Ameryki Południowej i Północnej potrzebom gospodarek europejskich
a. narzucenie koloniom uprawy potrzebnych Europejczykom roślin (trzciny cukrowej, tytoniu, kakao, kawy, bawełny)
b. rozwój niewolnictwa w związku z potrzebą zapewnienia taniej siły roboczej na plantacjach
c. nowoodkryte ziemie stały się rynkami zbytu dla europejskich wyrobów rzemieślniczych
d. spadek gospodarczego znaczenia Indii i Chin
e. powstanie w Europie nowych centrów dalekosiężnej wymiany handlowej (Antwerpia, Amsterdam, Londyn, Liverpool, Sewilla, Lizbona)
f. spadek znaczenia gospodarczego starych centrów handlowych, związanych z handlem wschodnim (Wenecji, Genui, Mediolanu)
III. Główne imperia kolonialne i rywalizacja o wpływy gospodarcze
1. Imperium hiszpańskie
a. Hiszpanie ze swoich kolonii sprowadzali głównie szlachetne kruszce
b. mimo ogromnych dochodów w XVIII wieku gospodarka Hiszpanii znalazła się w kryzysie
2. W wyniku ekspansji holenderskiej Portugalia traci część swych kolonii
3. Rozwój kolonializmu angielskiego
a. kolonizacja wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej
b. emigracja do Ameryki prześladowanych w Anglii mniejszości religijnych
c. rozwój gospodarczy kolonii angielskich w Ameryce
– rozwój szkutnictwa
– z kolonii do Anglii sprowadzano głównie cukier i rum
d. wydanie przez Anglię tzw. aktów nawigacyjnych – ustaw gwarantujących monopol angielskim statkom handlowym
IV. Początki kapitalizmu
1. Nowe formy produkcji
a. system nakładczy
b. manufaktury
2. Rozwój instytucji handlowych i finansowych
a. pierwsze giełdy
b. rozwój banków
I wojna światowa? Co ma wspólnego Hanys z Ostatnim Mohikaninem? Czyli o wojnie 7-letniej, która trwała 23 lata i "cudem" skończyła się naszą porażką !...
https://youtu.be/j0qbzNHmfW0?t=57: warto ustawić wolniejszą prędkość: 0,75
geopolityka na globie: zaleca się prędkość x2 (5-10 minut) https://youtu.be/fVFTZu4GaA0?t=21
wersja eksluzywna-komiksowa dla zainteresowanych (30 minut): https://youtu.be/RBUWHUKvvec
3. Włączenie Francji do rywalizacji o kolonie – Francja skolonizowała Kanadę i Luizjanę
4. Wybuch wojny siedmioletniej (1756-1763)
a. wojna toczyła się w Europie i koloniach
b. z wojny zwycięsko wyszła Anglia i jej sojusznicy, co umocniło ich pozycję imperiów kolonialnych
4. Rywalizacja o wpływy w Indiach
a. początkowo największe wpływy mieli Portugalczycy, którzy organizowali tam swoje faktorie handlowe
b. w 1600 r. Anglicy założyli Kompanię Wschodnioindyjską, dzięki której zmonopolizowali handel z Indiami
c. w XVIII w. do rywalizacji o wpływy w Indiach włączyła się Francja
Księstwo Cieszyńskie w połowie XVIII wieku w rysunkach F. B. Wernera https://youtu.be/xBlXNdr9A1o
https://www.youtube.com/watch?v=yaQeVnN6pUc&ab_channel=TrailersPlaygroundHD
Imperia rywalizują na morzu:
"Klęska Wielkiej Armady spowodowała utratę hiszpańskiej dominacji na morzu na rzecz Anglików” – to największy mit dotyczący nieudanej wyprawy Armady. Nie ma on absolutnie nic wspólnego z rzeczywistością. Po bitwie Hiszpania pozostawała nadal największą europejską potęgą, posiadającą (po objęciu portugalskiego tronu przez Filipa II) rozciągające się na pięciu kontynentach bogate imperium kolonialne, nad którym nie zachodzi słońce, a Anglia – ubogim krajem, którego królowa nadal czerpała zyski z korsarskich wyczynów swoich podwładnych, aby polepszyć swoją sytuację finansową.
Poważnym skutkiem wyprawy Armady była zmiana taktyki bitew morskich wszystkich europejskich flot. Angielski historyk George Trevelyan napisał: Dla sir Francisa Drake’a okręt wojenny był pływającą baterią; dla księcia Mediny-Sidonii była to platforma służąca do wyprowadzenia do akcji szermierzy i muszkieterów... Nie żołnierz pokładowy, tylko ogień całą burtą uczynił Anglię panią mórz. Ale zanim to się stało, Anglia musiała pokonać w XVII wieku Holandię, po trzech stoczonych wojnach morskich, w których zaznała wielu upokarzających porażek, a w XVIII wieku nową rywalkę, Francję, po wojnie siedmioletniej, która dopiero zapewniła jej dominację morską i kolonialną.
Hiszpanie jeszcze dwukrotnie zbierali przeciw Anglii Armadę w 1596 i 1597, ale jej wyjście w morze powstrzymały niesprzyjające warunki pogodowe. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, że o ile za pierwszym razem Hiszpanie przeceniali swoje szanse, to później mając w pamięci smutne doświadczenia – nie doceniali ich. A przecież, jak przyznaje angielski historyk Goeffrey Parker, Armada w 1588 roku była o krok od zwycięstwa. Szacuje on, że siły księcia Parmy w ciągu dwóch tygodni zajęłyby Kent i Londyn oraz zmusiły królową Elżbietę I do zawarcia upokarzającego traktatu pokojowego. Tymczasem zdumiona Europa była świadkiem upadku prestiżu niepokonanego dotychczas mocarstwa morskiego – co, jak się okazuje, było najważniejszym aspektem klęski Wielkiej Armady.
Wojna angielsko-hiszpańska zakończyła się w 1604 roku, po zawarciu pokoju londyńskiego. Klęska Wielkiej Armady umożliwiła budowę angielskiego i holenderskiego imperium kolonialnego, które zapewne nie powstałyby, gdyby Armada zwyciężyła. Długa i wyczerpująca rywalizacja z Holandią doprowadziła w końcu do ruiny Hiszpanię, która nie była w stanie sprostać bieżącym wydatkom mimo napływu bogactw z kolonii. Hiszpańscy monarchowie musieli parokrotnie ogłaszać bankructwo (odbywało się to poprzez zamianę wszystkich państwowych pożyczek wysokoprocentowych i krótkookresowych na niskoprocentowe i długoterminowe). Kres hiszpańskiej potędze morskiej położyła dopiero w 1639 roku bitwa na płyciźnie Downs, po której nie byli oni w stanie szybko odbudować swojej floty. Upadek militarny i polityczny Hiszpanii podsumowują bitwa pod Rocroi w 1643 oraz pokój pirenejski w 1659 roku.
4. 1. Niepodległe państwa w Nowym Świecie
I. Jeździec bez głowy; czyli "za niewolę waszą i naszą"
Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych
https://www.youtube.com/watch?v=jHRpeFhYDAs&ab_channel=Mythology%26FictionExplained
1. Geneza wojny o niepodległość
a. skutki wojny siedmioletniej (1756-1763)
– zawarcie pokoju paryskiego – 1763 r.
– wyeliminowanie wpływów francuskich w Ameryce Północnej
b. zwiększenie obciążeń podatkowych mieszkańców kolonii angielskich
– wprowadzenie opłat stemplowych
– uchwalenie ustawy o herbacie – przyznanie Kompanii Wschodnioindyjskiej monopolu
c. „bostońskie picie herbaty” – wyrzucenie przez kolonistów do morza ładunku herbaty (1773 r.)
2. Wojna o niepodległość
a. zwołanie do Filadelfii Kongresu Kontynentalnego (19 IV 1774 r.)
b. podjęcie decyzji o utworzeniu Armii Kontynentalnej – dowództwo powierzono Jerzemu Waszyngtonowi
c. ogłoszenie przez przedstawicieli 13 kolonii Deklaracji i niepodległości Stanów Zjednoczonych (4 VII 1776 r.)
d. w początkowej fazie wojny Armia Kontynentalna nie mogła sprostać wojskom królewskim
e. o sukcesie kolonistów zdecydowało zwycięstwo Armii Kontynentalnej w bitwie pod Yorktown (19 X 1781 r.)
f. zawarcie pokoju w Wersalu, w którym Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych (XI 1783 r.)
Żołnierz heski z opowieści „Legenda o Cichej Dolnie” Washingtona Irwinga oraz z filmu „Jeździec bez głowy” istniał naprawdę?
Do literatury i popkultury, ci najemnicy weszli z dość wykoślawionym wizerunkiem. W The Legend of Sleepy Hollow Washingtona Irvinga pojawił się „Galopujący Hes”. Tu też inspirację odnalazł Tim Burton tworząc swojego „Jeźdźca bez głowy” – film z Johnnym Deppem i Christopherem Walkenem w roli najemnika z piekła rodem.
udział Niemców w wojnie:
https://fiksacie.wordpress.com/2012/01/02/historia-zolnierza-bez-glowy/; https://pl.wikipedia.org/wiki/Armia_najemna_Hesji-Kassel
3. Wojna brytyjsko-amerykańska w latach 1812-1814
- amerykanie chcieli wbić nóż w plecy brytyjczykom, a skończyło się na tym, że Waszyngton został spalony i "Biały Dom" musiał powstać od podstaw
4. Polityka izolacjonizmu – doktryna Jamesa Monroe (ogłoszona w 1823 r.)
II. Powstanie niepodległych państw w Ameryce Południowej
1. Sytuacja w koloniach hiszpańskich
a. społeczeństwo kolonii hiszpańskich
– hiszpańscy urzędnicy oddelegowani do pracy koloniach
– Kreole – urodzeni w koloniach potomkowie hiszpańskich kolonistów
– Metysi – potomkowie białych kolonistów i Indian
– Indianie
b. niezadowolenie mieszkańców kolonii wywoływano faworyzowanie świeżo przybyłych urzędników
c. w okresie napoleońskim na tronie hiszpańskim zasiadł bratu Napoleona – Józefowi Bonapartemu
2. Walka kolonistów w Ameryce Południowej o uniezależnienie się od Hiszpanii
a. przywódcy walki o niepodległość
– José de San Martin
– Simon Bolivar
b. powstanie niepodległych państw:
– Argentyna
– Paragwaj
– Republika Kolumbii
– Peru
c. sytuacja w Nowej Hiszpanii (dzisiejszy Meksyk)
– wybuch powstania chłopskiego pod przywództwem księdza Miguela Hidalgo (1810 r.)
– proklamacja niepodległego Meksyku (1821 r.)
4. 2. Kolonializm w XIX wieku
1. Imperium kolonialne Wielkiej Brytanii w epoce wiktoriańskiej
a. fundamenty angielskiej dominacji na świecie
– silnie uprzemysłowiona gospodarka
– giełda londyńska
– pozycja „bankiera świata”
b. przekształcenie brytyjskich kolonii w Ameryce Północnej w Dominium Kanady (1867 r.)
– dominium stanowiło część imperium brytyjskiego
– głową Dominium Kanady był król angielski
– władzę wykonawczą sprawował rząd centralny
c. Nowa Południowa Walia w Australii
– od 1788 do 1840 r. pełniła rolę więzienia, do którego zsyłano przestępców
– wyniszczenie Aborygenów
– utworzenie Związku Australijskiego jako dominium Wielkiej Brytanii (1901 r.)
2. „Perła w koronie brytyjskiej"
a. od XVI do połowy XVIII w. w podzielonych na liczne państwa Indiach rządziła dynastia Wielkiego Mogoła
b. w XVIII wieku Indie były zarządzane przez Kompanię Wschodnioindyjską
c. wybuch Wielkiego Buntu w Indiach (1857-1859) – następstwa
– zniesienie panowania dynastii Wielkiego Mogoła
– pozbawienie władzy Kompanii Wschodnioindyjskiej
– monarcha brytyjski został cesarzem Indii
– władzę administracyjną w Indiach sprawował nowoutworzony urząd wicekróla
d. całkowite podporządkowanie gospodarki indyjskiej Wielkiej Brytanii
– upadek tradycyjnego rzemiosła
– upadek rolnictwa
– Wielki Głód (1897 r.)
3. Chiny w XIX wieku
a. w XIX wieku Chiny były najpotężniejszym państwem Dalekiego Wschodu
– władcy chińscy dążyli do izolowania Chin od wpływów europejskich – od połowy XVIII w. obowiązywał zakaz handlu
– niekorzystny dla Europy bilans w handlu z Chinami – z Chin eksportowano wyroby rzemieślnicze, ale Chińczycy nie sprowadzali towarów europejskich
– jedynym towarem, którym interesowali się Chińczycy było opium
b. wybuch pierwszej wojny opiumowej (1839-1842 r.)
– klęska floty chińskiej
– Chiny zostały zmuszone do udostępnienia Europejczykom pięciu portów oraz odstąpienia Anglikom Hongkongu
c. stopniowe uzależnianie Chin od kolonialnych potęg europejskich i USA
– podpisywanie nierównoprawnych traktatów handlowych
– ingerencja mocarstw w wewnętrzne sprawy Chin
– podział Chin na strefy wpływów
4. Podział Afryki
a. do początków XIX wieku wpływy Europejczyków w Afryce były niewielkie
b. wynalezienie chininy (leku na malarię) przyczyniło się do zintensyfikowania europejskiej ekspansji w Europie
c. podział Afryki między europejskie potęgi kolonialne:
– Wielką Brytanię
– Francję
– Niemcy
– Belgię
4. 3. Konflikty kolonialne
1. Źródła przewagi militarnej państw europejskich
– nowoczesna technika wojenna
– nowoczesne uzbrojenie i wyposażenie żołnierzy
– szybki transport i komunikacja
2. Bunt sipajów w Indiach (1857-1859)
a. sipajowie – żołnierze indyjscy służący pod komendą Brytyjczyków
b. przyczyną buntu były pogłoski o wykorzystywaniu tłuszczu zwierzęcego do zabezpieczania amunicji
c. powstańcy zdobyli szerokie poparcie społeczne
d. skutkiem powstania sipajów były zmiany w administrowaniu Indiami przez Wielką Brytanię
– przejęcie administracji z rąk Kompanii Wschodnioindyjskiej przez państwo
– przyjęcie przez monarchów brytyjskich tytułu cesarzy Indii
3. Powstania w Chinach
a. wojny opiumowe: 1839-1842 i 1856-1860 r.
b. powstanie tajpingów (1851-1864)
– bunt przeciwko władcom z dynastii mandżurskiej
– został stłumiony przy współudziale wojsk europejskich
c. powstanie bokserów (1899-1901)
d. 1911 r. – ustanowienie w Chinach republiki
4. Powstanie Mahdiego w Sudanie (1881–1899)
a. zbrojne wystąpienie derwiszów (muzułmańskie bractwo religijne) przeciwko Egiptowi i Wielkiej Brytanii
b. na czele powstania stanął Mohammed Ali, który ogłosił się Mahdim (następcą proroka)
c. przebieg powstania
– zdobycie przez powstańców Chartumu
– ekspedycja brytyjska pod dowództwem Horatio Kitchenera
– klęska powstańców w bitwie pod Omdurmanem (1898 r.) i podporządkowanie Sudanu Brytyjczykom
5. Konflikty w Afryce Południowej
a. podbój państwa Zulusów przez Brytyjczyków
b. Burowie – potomkowie kolonistów holenderskich
d. stworzenie przez Burów nowych państw na terytoriach odebranych Zulusom – Transwalu i Oranii
d. dążenie Wielkiej Brytanii do zdobycia Transwalu i Oranii
– pierwsza wojna burska (1880-1881) – Burowie obronili niezależność
– odkrycie złóż diamentów i złota spowodowało gwałtowny napływ osadników angielskich
– druga wojna burska (1899-1902)
e. utworzenie Związku Południowej Afryki jako dominium brytyjskiego – 1910 r.
4. 4. Gospodarka w okresie imperializmu1. Znaczenie kolonii w epoce industrialneja. źródła surowcówb. rynki zbytu dla produkcji przemysłowej metropoliic. miejsce lokowania kapitałud. bazy wojskowe2. Administracja kolonialnaa. wyższe stanowiska administracyjne piastowali Europejczycyb. czasami niższą administrację pozostawiano w rękach ludności miejscowejc. protektorat – forma zależności politycznej, w której państwo posiadające własny ustrój uzależnione jest w swej polityce od państwa silniejszego (protektora)d. eksploatacja Niezależnego Państwa Konga przez króla belgijskiego Leopolda II 3. Szlaki oceanicznea. imperia kolonialne dążyły do objęcia swoją kontrolą kluczowych szlaków oceanicznychb. budowa Kanału Sueskiego– Kanał Sueski łączył Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym i skracał drogę do Indii– Kanał Sueski został oddany do użytku w 1869 r.c. budowa Kanału Panamskiego– Kanał Panamski łączył Ocean Atlantycki z Pacyfikiem– Kanał Panamski został otwarty w 1914 r.d. inicjatorem budowy Kanału Sueskiego i Kanału Panamskiego był Ferdinand de Lesseps4. Największe linie kolejowe na świeciea. budowa przez Amerykanów linii kolejowej łączącej wybrzeże Atlantyku z Kaliforniąb. budowa Kanadyjskiej Kolei Pacyficznejc. budowa Kolei Transsyberyjskiej w Rosjid. budowa Indian Pacyfik w Australii
4. 5. Brzemię białego człowieka
1. Europejczycy a ludność autochtoniczna
a. źródła dominacji
– przewaga technologiczna i naukowa
– przewaga militarna
b. traktowanie ludności autochtonicznej z lekceważeniem i pogardą
2. Twórcy ideologii imperialnej
a. Rudyard Kipling – Brzemię białego człowieka
b. Cecil Rhodes – autor koncepcji brytyjskiego imperium kolonialnego
3. Skutki kolonializmu dla ludności autochtonicznej
a. negatywne :
– uzależnienie gospodarek państw skolonizowanych od metropolii
– pozbawienie prawa ludności autochtonicznej wpływu na losy kraju
– zniszczenie rodzimej kultury
b. pozytywne:
– transfer zachodniej wiedzy i kulturowy
– postęp cywilizacyjny
– rozbudowa nowoczesnej infrastruktury niektórych gałęzi przemysłu
4. Źródła krytyki kolonializmu
a. krytyka okrutnego traktowania ludności autochtonicznej
b. niechętny stosunek do interwencji zbrojnych w koloniach
– krytyka brutalnych metod tłumienia powstania Hererów i Hotentotów
– krytyka interwencji w Chinach
– przejawy sympatii wobec Burów walczących z armią brytyjską
– krytyka krwawego systemu stworzonego przez króla Belgii Leopolda II
c. przekonanie o zbyt dużych kosztach utrzymania kolonii
5. Wpływ kolonializmu na kulturę europejską
a. rozwój etnografii i antropologii
b. rozwój orientalizmu, przejawiającego się w zainteresowaniu egzotycznymi kulturami i czerpaniu wzorców z ich dorobku – zwłaszcza Chin i Indii
4. 6. Świat wobec dominacji mocarstw kolonialnych
I. Wzrost znaczenia Japonii
1. Przełamanie izolacji Japonii
a. w okresie szogunatu Japonia prowadziła politykę izolacji zewnętrznej
b. w 1853 r. do Japonii dotarła amerykańska eskadra, a jej dowódca Matthew Perry wymusił zawarcie traktat przyznającego Stanom Zjednoczonym przywileje handlowe
2. Restauracja Meiji
a. objęcie władzy przez cesarza Mutsuhito (1867 r.)
b. modernizacja kraju
– obalenie szogunatu
– likwidacja przywilejów samurajów
– rozwój przemysłu
3. Podboje japońskie
a. wojna japońsko-chińska (1894-1895) – zwierzchnictwo nad Koreą
b. wojna japońsko-rosyjska (1904-1905)
– oblężenie i zdobycie Portu Artura prze wojska japońskie
– zwycięstwo floty japońskiej pod Cuszimą (1905 r.)
– zawarcie pokoju w Portsmouth (1905 r.)
II. Opór wobec kolonizacji
1. Skuteczna obrona Afganistanu przed ekspansją angielską i rosyjską
2. Swoją niepodległość zachowała leżąca we wschodniej Afryce Etiopia
3. Na przełomie XIX i XX w. w koloniach zaczął kształtować się ruch niepodległościowy