„Kobieta niezłomna i jej niezwykłe dziedzictwo - świadectwo Zofii Kossak w mrocznych dla Europy i Polski czasach XX wieku”
Zajęcia otwarte - "Unbreakable woman and her legacy – The testimony of Zofia Kossak in the Dark Times of 20th-Century Europe and Poland" / "Kobieta niezłomna i jej niezwykłe dziedzictwo - świadectwo Zofii Kossak w mrocznych dla Europy i Polski czasach XX wieku"
– Lekcja w zabytkowym dworze Kossaków w Górkach Wielkich z udziałem nauczycieli LO Kopernika, uczniów oraz nauczycieli partnerskiej szkoły w Anveiler w Niemczech.
Lekcja po angielsku na ok 60 minut; dla uczniów z Polski i Niemiec przeprowadzoną w plenerze w dworze Kossaków i Muzeum Zofii Kossak;
W trakcie zajęć zwiedzimy wnętrza, oglądając ślady przeszłości i rozwiążemy kilka zadań szukając konkretnych śladów Zofii Kossak w przestrzeni zabytkowych murów.
.jpg)
Unbreakable woman and her legacy – The testimony of Zofia Kossak in the Dark Times of 20th-Century Europe and Poland
Type of lesson: outdoor, interdisciplinary (history, literature, ethics)
Location: Zofia Kossak Manor and Museum, Górki Wielkie
Target group: Polish and German high school students (aged 15–18)
Duration: approx. 60 minutes
Materials: notebooks, pens/pencils, worksheet (printed or digital), camera/smartphone (optional)
- Lesson objectives:
- Discover Zofia Kossak’s biography through tangible traces in her former residence
- Understand how her life reflected the dramatic history of 20th-century Poland
- Compare contrasting aspects of her identity: aristocrat, writer, resistance fighter, refugee
- Reflect on moral courage and responsibility through her life choices
- Develop observation, interpretation, and historical empathy skills
- Structure of the lesson
- I. Introduction – 15 minutes
- Teacher's welcome (in English):
- “Today we walk not only through a museum, but through the life of a woman who witnessed – and shaped – history. Zofia Kossak was a Polish writer, resistance fighter, and moral voice of her time. This lesson is a quest: you will search for traces of her truth, her tragedies, and her courage.”
- Brief timeline handout or display:
- 1889 – Born in Kośmin, noble family of painters
- 1917- witness of atrocities of bolshevics revolution
- 1923 - Górki and Cieszyn Silesia are her new home
- 1930s – Celebrated novelist, nationalist but deeply Catholic
- 1942 – Co-founder of Żegota, author of Protest!
- 1943–1944 – Imprisoned by Gestapo, rescued by AK
- 1945–1957 – Emigration, poverty in England
- 1957–1968 – Return to Poland, censored but active, live in poverty
- 1968 – Dies in Górki Wielkie
- II. Field activity – 20 minutes
- Students divided into groups. Each group receives a list of 6 discovery tasks – they must find the items and make (write?) a short reflection or answer (in English).
- Your Quest: Find and Reflect
Witkacy’s Portraits
Find the portraits of Zofia Kossak family by Stanisław Ignacy Witkiewicz (“Witkacy”).- ➤ What does it say about the intellectual and artistic circle she belonged to?
- ➤ Who else visited her salon?
Medal: Righteous Among the Nations
Locate the Yad Vashem medal awarded to Zofia Kossak.- ➤ Why did she receive it? What risks did she take?
- ➤ How does it connect with her famous 1942 manifesto “Protest!”?
Kacperek the Górki Elf
Find Kacperek – the puppet or drawings from Kossak’s children’s stories.- ➤ How did she use kindness and fantasy to help children after the war?
- ➤ What other “good creatures” did she invent?
Portrait of Her Son Tadeusz ("Tadzio")
Find a large photo of her son.- ➤ What happened to him during WWII?
- ➤ How did not knowing his fate affect her writing and beliefs?
Family Portraits in Rich Clothing
Locate portraits of her family in noble attire.- ➤ How does this contrast with her life in exile in Cornwall or her humble life in Górki?
- ➤ What does it say about the fall of pre-war elites?
Animal Companions and Nature -
Find signs of her bond with animals (photos, quotes, objects).- ➤ What do her relationships with animals tell you about her view of the world?
- ➤ Why did she call them “creatures of innocence”?
- III. Reflection and Discussion – 10 minutes (outdoors under trees or in garden)
- Each group shares one short insight or emotional reaction to what they discovered. Sample prompt:
- “What surprised you most about her life?”
- “What would you have done in her place?”
- “Is there anything from her example that speaks to you today?”
- IV. Closing – Teacher summary (15 minutes)
Why Zofia Kossak Still Matters Today?
- Zofia Kossak remains a powerful example of moral courage, integrity, and commitment to the common good. She inspires modern generations by showing what it means to remain true to one’s conscience, even in the face of danger or rejection.
- She spoke the truth when others stayed silent.
- In times of hatred and indifference, she called for saving Jewish lives in the name of Christianity and humanity. Her famous 1942 leaflet “Protest!” was a bold voice of conscience above prejudice.
- She never bowed to power – neither to Nazis nor Communists.
- Tortured by the Gestapo, she betrayed no one. Under communism, she refused state awards used for propaganda. Even when it meant opposing Church leaders, she stood for truth – not out of rebellion, but love for the Gospel.
- She stayed faithful to values, not fashion.
- Her life was marked by spiritual independence. She didn’t follow political or cultural trends but lived by deeply rooted convictions – in writing, in action, in witness.
- She united words and deeds – both artist and activist.
- A bestselling historical novelist, she also co-founded Żegota, helped the persecuted, and worked in the underground. She proved that thought and action can go hand in hand.
- She is a symbol of moral resistance.
- In an age of fake news, conformity, and fear of public opinion, Zofia Kossak reminds us that to be truly just often means to stand alone – and that real influence comes from courage, not popularity.
- “Zofia Kossak was not perfect – but she was brave, complex, and always honest with herself and the world. She teaches us that truth sometimes requires standing alone, that compassion can go beyond prejudice, and that words – when sincere – can save lives.”
- materiały historyczne- baza wykładu nauczyciela:
- „Losy niezwykłej Polki – Zofia Kossak jako egzemplifikacja trudnych losów Polski XX wieku”:
- Wprowadzenie do tematu
- – Biografia Zofii Kossak jako zwierciadło losów Polski XX wieku: niepodległość, wojna, totalitaryzmy, nadzieje upadają, ale nigdy się nie załamuje
- Polska - kraj w centrum Europy, wetknięta pomiędzy wielkie mocarstwa w XX wieku, w 1918 roku odzyskała Niepodległość, próbując znaleźć własną drogę ku nowoczesności, rozwojowi i demokracji. Niestety czas I i II wojny światowej, rozdzielonych latami kryzysów gospodarczych i politycznych nie był dla jej mieszkańców szczególnie łaskawy. Narodziny zbrodniczych systemów totalitarnych - nazizmu i komunizmu zdominowały doświadczenia całych pokoleń ludzi żyjących tu w XX wieku.
- Czy wobec tych trudnych doświadczeń i ogromu zła dało się przejść dumnie, z podniesioną głową, postępując moralnie i nie zostać zgniecionym?
- Oto przykład życia kobiety, która nie kłaniała się nikomu poza Bogiem i tradycją przodków. Oto historia Zofii Kossak, która gdy było trzeba umiała stanąć w prawdzie, nazywając zło złem i narażając się możnym tego świata, w tym Nazistom, Komunistom, lobby żydowskiemu, a nawet władzom kościelnym.
- Oto historia jednej z najważniejszych kobiet XX-wiecznej Europy.
- Rodzina Kossaków – „malarze historii Polski”
- – W podręcznikach: Matejko, Grottger, i trzech Kossaków: dziadek Juliusz, syn Wojciech, wnuk Jerzy Kossak – ale jeden Kossak „malował słowem” – Zofia, wnuczka Juliusza i bratanica Wojciecha.
- Zofia Kossak – kim była?
- – Urodzona 1889 r. w Kośminie, wnuczka Juliusza Kossaka; arystokratka ducha, pisarka, patriotka, osoba głęboko wierząca.
- Dzieciństwo i pierwsze idee patriotyczne
- – Wychowanie w duchu narodowym i katolickim, edukacja domowa, wpływy artystyczne i religijne.
- Sądny czas, cz. 1: Rok 1917
- – ucieczka przed bolszewikami z ogarniętego rewolucją bolszewicką Wołynia
- – Świadek zbrodni rewolucji i rzezi – opisanych w wstrząsającej książce „Pożoga” (1922).
- Dwudziestolecie – rozkwit twórczości i zaangażowanie społeczne
- Odkrycie dziedzictwa Śląska i Kresów Zachodnich
- – Po zamieszkaniu w Górkach Wielkich zakochuje się w Śląsku Cieszyńskim; pisze m.in. „Nieznany kraj” – literacki hołd dla tego regionu.
- Wsparcie dla nowych ruchów takich jak harcerstwo
- Przyjaźń z Aleksandrem Kamińskim i harcerzami
- – Bliskie relacje z harcerzami z ośrodka „Na Buczu” – duch współpracy, wychowania obywatelskiego i patriotycznego.
- – Sława dzięki powieściom historycznym, współpraca z ruchem katolickim i charytatywnym.
- Pożoga (1922) – wspomnienia z Wołynia z czasów rewolucji bolszewickiej
- Beatum scelus (1924) – powieść historyczna o św. Elżbiecie Węgierskiej
- Legnickie Pole (1925) – o bitwie z Mongołami w 1241 r.
- Złota wolność (1928) – o upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej
- Płomienie (1928–1930) – trylogia o rewolucji francuskiej: Rok 1793 (1928); Rok 1794 (1929); Rok 1795 (1930)
- Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata (1936) – bajka dla dzieci
- Krzyżowcy (1935) – monumentalna powieść historyczna o I krucjacie (Nagroda Państwowa)
- Szaleńcy Boży (1939) – opowieści o świętych i mistykach (np. św. Franciszek, św. Dominik
- DZIAŁACZKA społeczna, publicystka katolicka
- Antysemityzm?
- – Kontrowersyjna broszura „Jestem chrześcijanką” (1936) – krytyka lobby żydowskiego - Zarzuty antysemityzmu, czy słuszne?
- Kossak otwarcie sprzeciwia się rasizmowi i przemocy fizycznej wobec Żydów.
- Jednocześnie ostro krytykuje judaizm jako system religijny i społeczny, zarzucając Żydom: separatyzm, wyższościowe traktowanie chrześcijaństwa, dominację w finansach, handlu, prasie i kulturze.
- Twierdzi, że jako chrześcijanka ma obowiązek głosić prawdę, nawet jeśli jest to niewygodne – pisze: „Nie jestem antysemitką, ale jestem chrześcijanką”.
- Zastrzega, że nie nawołuje do nienawiści, tylko do „obrony duchowej” chrześcijańskiej tożsamości i kultury przed wpływami żydowskimi.
- Broszura pokazuje wewnętrzne napięcie między religijnym dogmatyzmem a ewangelicznym miłosierdziem.
- Dziś odczytywana jako kontrowersyjna, pełna stereotypów, ale ważna, by zrozumieć ewolucję postawy Kossak – od krytyki wspólnoty żydowskiej do bohaterskiej pomocy jej członkom w czasach Zagłady.
- Kossak reprezentuje konserwatywny katolicyzm, który przeszejdzie głęboką przemianę w obliczu cierpienia i wojny.
- Wojna 1939 – walka o Polskę podziemną
- – Angażuje się w konspirację, działa w komórkach społecznych i charytatywnych.
- przełom
- – Rok 1942: publiczny List „Protest!” – pierwszy głos sprzeciwu wobec Zagłady.
- – Jako pierwsza na świecie powiedziała:
- Naszym obowiązkiem jako chrześcijan jest ratować Żydów.
- „Milczeć w obliczu zbrodni to zbrodnia. Nie wolno nam milczeć.”
- „Żegota” – bezprecedensowa akcja ratunkowa
- – Współzałożycielka jedynej państwowej struktury ratującej Żydów w okupowanej Europie.
- – Uratowano ok. 50 tys. Żydów, w tym tysiące dzieci.
- za swoją działalność pośmiertne uhonorowanie przez Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata za ratowanie Żydów z narażeniem życia.
- Aresztowanie i Auschwitz
- – Aresztowana przez Gestapo w 1943 r., przewieziona do KL Auschwitz,
- Zofia Kossak została aresztowana przez Gestapo w 1943 r. (sierpień), za działalność w podziemiu (m.in. Żegota, pisma konspiracyjne).
- Została uwięziona najpierw na Pawiaku w Warszawie, a następnie osadzona w niemieckim obozie koncentracyjnym KL Auschwitz (na przełomie 1943/1944).
- Była tam więźniarką numer 64478, pracowała m.in. przy zbieraniu brukwi i w pralni, ciężko chorowała.
- AK i struktury Żegoty wykupiły ją z niemieckiego systemu więziennego w 1944 r. (na krótko przed Powstaniem Warszawskim), przekupując niemieckich strażników.
- Udział w Powstaniu Warszawskim i konspiracji
- – Praca redakcyjna, publikacje, podnoszenie ducha narodowego.
- Po wojnie – emigracja i samotność
- dostaje wilczy bilet od włądz komunistycznych - musi opuścić Polskę, by uniknąć więzienia itp.
- Ucieczka przed komunizmem, osiedlenie się w Anglii, trudne życie emigrantki, działalność w środowisku londyńskiej Polonii.
- Powrót do PRL w 1957 roku
- – Kontrowersyjna decyzja, powrót do Górków Wielkich,
- Konflikt z władzami komunistycznymi i Prymasem Wyszyńskim
- – współautorka listu protestacyjnego „Listu 34”. Odmowa przyjęcia nagród państwowych w czasie obchodów Millennium Polski (1966);
- Podpisanie „Listu 34” – protestu przeciwko cenzurze
- W 1964 r. Kossak była jedną z sygnatariuszek Listu 34 intelektualistów do władz PRL w obronie wolności słowa.
- Część duchowieństwa (w tym osoby bliskie Wyszyńskiemu) uważała to za niepotrzebne zaognianie sytuacji w czasie represji.
- 2. Nieprzyjęcie przez Kossak oficjalnych nagród państwowych
- Protest wobec obchodów 1000-lecia państwa
- – Zofia Kossak odważnie krytykuje antyreligijne posunięcia władz komunistycznych, za co spotyka ją "zmowa milczenia", a z czasem szykany władz i cenzura twórczości.
- W 1966 r. odrzuciła państwową nagrodę jubileuszową z okazji Tysiąclecia Chrztu Polski, którą rekomendowano z inspiracji władz i części duchowieństwa.
- Był to wyraz protestu wobec upolitycznienia obchodów i ich instrumentalizacji przez komunistów.
- „Nie mogę przyjąć nagrody od tych, którzy prześladują mój Kościół i moją Ojczyznę.” Kossak w liście do znajomych (po 1966):
- Chociaż była wierną córką kościoła katolickiego, potrafiłą również krytykować niektóre decyzje prymasa, podkreślając niezależność sumienia.
- Główne punkty konfliktu:
- 1. Sprzeciw wobec "kompromisów" Kościoła z władzą PRL
- Po powrocie do Polski w 1957 r., Kossak otwarcie krytykowała nadmierną ostrożność hierarchii Kościoła wobec komunistów.
- Prymas Wyszyński prowadził wówczas strategię "realizmu politycznego", chroniąc instytucje Kościoła, godząc się na częściowe ustępstwa.
- Kossak uważała, że Kościół nie powinien rezygnować z głosu sumienia w imię przetrwania.
- Zakończenie – Dlaczego Zofia Kossak jest ważna dziś?
- – Przykład odwagi cywilnej, sumienia, pracy dla dobra wspólnego. Inspiracja dla współczesnych pokoleń.
– przykład człowieka, który pozostał wierny prawdzie i sumieniu –
-
Głośno mówiła prawdę, gdy inni milczeli
– W czasach pogardy, gdy ludzie odwracali wzrok od cierpienia Żydów, ona – mimo wcześniejszych kontrowersji – wzywała do ratowania ich życia w imię chrześcijaństwa i człowieczeństwa. Jej „Protest!” z 1942 r. to manifest sumienia ponad uprzedzeniami. -
Nie klękała ani przed wrogiem, ani przed władzą
– Nie ugięła się ani przed Gestapo, ani przed komunistami. Torturowana, nie wydała nikogo. W PRL odrzucała nagrody państwowe, gdy miały służyć propagandzie. Nawet wobec własnego Kościoła potrafiła stanąć w prawdzie – nie dla buntu, lecz z miłości do Ewangelii. -
Była wierna wartościom, nie modom
– Jej życie to przykład niezależności ducha. Nie szła z prądem – ani politycznym, ani kulturowym. Pisała, działała, świadczyła – nawet jeśli było to niepopularne. -
Łączyła czyn i słowo – artystka i bojowniczka
– Nie tylko pisała wielkie powieści historyczne, ale też organizowała ratunek dla prześladowanych, współtworzyła Żegotę, niosła pomoc w konspiracji. To przykład, że intelekt i działanie mogą iść w parze. -
Jest wzorem odwagi sumienia
– W epoce fake newsów, konformizmu i strachu przed „co powiedzą inni”, Zofia Kossak przypomina, że bycie człowiekiem sprawiedliwym oznacza ryzyko, ale też wewnętrzną wolność. Jest ikoną odwagi, która nie potrzebuje władzy ani popularności, by mieć wpływ.
-
Zofii Kossak, która podczas II wojny światowej z narażeniem życia przemycała Komunię Świętą do więźniów Pawiaka. Jej niezłomna wiara i odwaga są przykładem dla nas wszystkich, jak można pozostać wiernym swoim wartościom nawet w najtrudniejszych chwilach.
https://youtu.be/zZ-nmHZ3gQY?si=I4rskqwZhi5qFrpx&t=389
https://www.youtube.com/watch?v=AO_CskpUz5Q&ab_channel=Rafa%C5%82Ziemkiewicz
- inne wątki:
- dzieła powojenne:
- Z otchłani (1946) – wspomnienia z Auschwitz
- Gość oczekiwany (1947) – dramat religijny o obecności Chrystusa w codziennym życiu
- Rok polski (1950, Londyn) – cykl esejów o tradycjach, świętach i obrzędach
- Dziedzictwo (1956) – saga o rodzinie ziemiańskiej (nawiązania autobiograficzne)
- Błogosławiona wina (1953, wyd. PL 1959) – powieść o chrystianizacji Rusi
- Miłosierdzie (1960) – opowieść o moralnym przebaczeniu i ofierze
- Nieznany kraj (1965) – eseje i opowieści o Śląsku Cieszyńskim, umiłowaniu ziemi zachodnich Kresów
- Przymierze (wyd. pośmiertnie 1967) – niedokończona powieść religijna
- Katolicyzm, sumienie i osobista duchowość
- – Religijność głęboka, ale nieschematyczna – buntownicza i odpowiedzialna moralnie.
- Zofia Kossak jako kobieta niezależna
- – Przekracza ramy epoki: intelektualistka, działaczka, publicystka, niepokorna patriotka.
- Kossak wobec totalitaryzmów
- Symbol losów Polski XX wieku
- – Jej biografia jako miniatura historii: wolność – wojna – okupacja – obóz – emigracja – powrót – opór.
- Twórczość późna – walka z PRL i powrót do metafizyki
- – Powieści religijno-symboliczne („Gość oczekiwany”), dramaty o cierpieniu i nadziei.
- Dziedzictwo Zofii Kossak
- – Pisarstwo, świadectwo moralne, wkład w kulturę i historię – zbyt długo zapomniane lub przemilczane.
- wariacje tytułu (niewykorzystane)
- "The Legacy of remarkable women - Zofia Kossak, and Poland’s difficult 20th-century history" / "Dziedzictwo niezwykłej kobiety - Zofia Kossak i trudne losy Polski XX wieku"
- historia Polski zamknięta w jednym życiorysie (as an Example of Poland’s hard 20th-century history
- Losy niezwykłej Polki – Zofia Kossak jako egzemplifikacja trudnych losów Polski XX wieku
Odnajdź:
- portrety Witkacego; świadczące że jej salon przyjmował największych Polaków, w tym tych kontrowersyjnych (Witkacy tworzył często pod wpływem używek);
- medal sprawiedliwy wśród narodów świata;
- przyjaciół zofii kossak - zwierzęta i dobre istoty, jakimi ocieplała świat dzieciom- pacynkę Kacperka góreckiego skrzata i jego pomocników, etc.
- znajdź duże zdjęcie młodzieńca syna Zofii Kossak; który zaginął na wojnie i nie poznała nigdy prawdy o jego śmierci (dopiero ok. 2000 roku okazało się że zginął w Auschwitz;
- znajdźcie portrety rodziny w okazałych strojach - świadczące o bogactwie rodziny i zestaw to z biedą w jakiej żyła po II wojnie światowej w Kornwalii gdzie musiała hodować kury by nie umrzeć z głodu i Górkach wielkich gdy mieszkała w domu ogrodnika