Klasa II: Nowożytność PL- m. podstawowy

2. 1. Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów
2. 2. Demokracja szlachecka w Polsce
2. 3. Reformacja i kontrreformacja w Polsce
2. 4. Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku
2. 5. Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów
2. 6. Pierwsza wolna elekcja
2. 7. Panowanie Stefana Batorego
2. 8. Kultura i sztuka renesansu w Polsce

https://koperlo.blogspot.com/2023/11/renesanspl-cpeclekcja.html

2. 1. Złoty wiek?! Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów

I. Panowanie Jana Olbrachta (1492-1501) i Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506)
1. Zaostrzenie się rywalizacji pomiędzy Jagiellonami a Habsburgami
2. Rywalizacja polsko-turecka o Mołdawię
a. uniezależnienie się od Polski hospodara mołdawskiego – Stefana Wielkiego
b. wyprawa do Mołdawii i klęska pod Koźminem (1497 r.)
c. hospodarstwo mołdawskie stało się lennem Turcji
3. Utrata księstwa czernihowsko-siewierskiego na rzecz Iwana III Srogiego

od 0:40 (5 minut), 1:20 przerwa by o niedzwiedziu opowiedzieć: https://youtu.be/WJBG775wH80?t=41 ; od 0:10 Kod Matejki ok. 8 minut o Hołdzie pruskim https://youtu.be/YTY7PZBQwC4?t=468

II. Polityka zagraniczna Zygmunta I Starego
1. Zjazd w Wiedniu – 1515 r .
a. w zjeździe uczestniczyli:
– Zygmunt I Stary – król Polski
– Maksymilian I Habsburg – cesarz
– Władysław Jagiellończyk – król Czech i Węgier
b. najważniejsze postanowienia:
– oddanie Habsburgom tronów Czech i Węgier w przypadku wymarcia panującej tam linii męskiej Jagiellonów
– małżeństwa: Ludwika z wnuczką Maksymiliana I oraz siostry Ludwika z wnukiem Maksymiliana Ferdynandem
2. wznowienie działań wojennych z Moskwą
a. zdobycie przez wojska moskiewskie Smoleńska – 1514 r.
b. zwycięska dla wojsk polskich bitwa pod Orszą – 1514 r.

3. Hołd pruski – 1525 r.
a. ostatnia wojna z zakonem krzyżackim – tzw. wojna pruska (1519-1521)
b. Traktat krakowski – 1525 r.
c. sekularyzacja zakonu krzyżackiego przez Albrechta Hohenzollerna
– ustanowienie Księstwa Pruskiego (Prus Książęcych)
– Albrecht Hohenzollern został dziedzicznym księciem
d. hołd pruski Albrechta Hohenzollerna – 1525 r.

4. Polityka południowa Zygmunta I Starego
a. wznowienie konfliktu polsko-mołdawskiego o Pokucie
– za jęcie przez hospodara Pokucia
– zwycięstwo wojsk polskich pod Obertynem (hetman Jan Tarnowski) – 1531 r.
– odzyskanie przez Polskę Pokucia
b. zawarcie pokoju wieczystego z Turcją – 1533 r.

III. Walka o wpływy nad Bałtykiem za panowania Zygmunta II Augusta
1. Polityka morska Zygmunta II Augusta
a. utworzenie przez Zygmunta II Augusta Komisji Morskiej
b. budowa floty wojennej
2. I wojna północna (1563-1570)
a. geneza
– sekularyzacja zakonu kawalerów mieczowych w Inflantach – wprowadzenie luteranizmu
– złożenie przez Gottharda Kettlera hołdu lennego Zygmuntowi II Augustowi – 1561 r.
– dążenie Moskwy do zdobycia dostępu do Bałtyku
b. wybuch wojny pomiędzy Polską, Litwą i Danią a Moskwą i Szwecją o wpływy w Inflantach
c. zmiana przymierzy w trakcie wojny – sojusz polsko- szwedzki przeciwko Danii i Rosji
c. zakończenie I wojny północnej – 1570 r.
– pokój w Szczecinie między Danią i Szwecją
– rozejm polsko-moskiewski
– Polska zatrzymała Inflanty, a Moskwa Narwę i Dorpat
– Szwecja otrzymała Estonię

Podsumowanie: Polska i Litwa poł. XVI wieku miały powierzchnię ok. 1 miliona kilometrów kwadratowych, powiększyły się m.in. poprzez:

Shołdowanie ziem zakonnych:

Prus Książęcych #1525 #zI
Kurlandii #1561 #zII

Włączenie do Polski

Mazowsza #1526 #zI

otrucie książąt mazowickich; zostaje włączone do Polski (Bona?)

księstwa oświęcimsko-zatorskiego # 1563 #zII
Inflant #1561 #1570 #zII

'Alii bella gerunt, tu felix Austria nube,' - powiedzenie dotyczące rodu Habsburg; tożsame ze zwrotem "Pax Austriaca"
Termin Pax Austriaca, czasami Pax Habsburgica,

był używany przez uczonych do opisania imperialnej ideologii rodu Habsburgów, znanego również jako dom austriacki.
Za inicjatora tej ideologii uznawany jest arcyksiążę Fryderyk III (rządy: 1452–1493), ponieważ był pierwszym Habsburgiem wybranym na Świętego Cesarza Rzymskiego

ukuł motto A.E.I.O.U., tj. Cały świat podlega Austrii).

Cesarz Maksymilian I (rządy: 1508–1519), rozszerzył terytoria Habsburgów i uczynił to raczej poprzez małżeństwa niż wojny,

ustanawił w ten sposób motto „Bella gerunt alii, tu felix Austria nube” („niech inni toczą wojnę; ty, szczęśliwa Austrio, wyjdź za mąż”).

Karol V (rządy: 1519–1556)

próbował narzucić hegemoniczny pokój w Europie.

Próby ustanowienia Pax Habsburgica w Europie trwały ponad sto lat (aż do wojny trzydziestoletniej).

Pokój westfalski (1648) zakończył uniwersalne aspiracje monarchii Habsburgów
idea Pax Austriaca wyczerpała się
chociaż termin ten był również używany do opisania późniejszej polityki Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier.

Robinson Cruzoe był Polakiem (!?) i Zombie.pl My też mieliśmy kolonie, czyli ....

Polskie (w zasadzie kurlandzkie) kolonie: Karaiby, Krym, Afryka Zachodnia, Madagaskar... Polskie marzenia o koloniach obejmowały kawał świata... https://forsal.pl/galeria/639467,polskie-koloniekolonie-polskiepolskie-marzenia-o-koloniach.html

Polska (Kurlandia) buduje imperium morskie w 3 minuty! Od 20 s. o PL: Tobago 1649: zjedzeni złoczyńcy :); po 10 latach się udaje: 25 tys. osób: połowa niewolnicy; prawie 1/4 koloniści; pozostali tubylcy. Gambia- Kunta Kinte: 5 https://youtu.be/SYVslrnYQjw?t=2

Więcej zobacz rozdział: Wielkie odkrycia geograficzne...

2. 8. Bona z Forsą (w końcu miała 200-złotowego męża!)!

Kultura i sztuka renesansu w Polsce

I. Początki renesansu na ziemiach polskich
1.Działalnosć Filipa Kallimacha
2. Mecenat Zygmunta I Starego
3. Wpływy królowej Bony Sforzy

II. Sztuka renesansu w Polsce
1. Przebudowa zamku wawelskiego (renesansowe krużganki)
2. Kaplica Zygmuntowska – Bartolomeo Berecci
3. zamek w Baranowie Sandomierskim
4. Ratusz w Poznaniu
5. Zamość
5. Twórczość Stanisława Samostrzelnika
5. Typowe elementy architektury i sztuki renesansowej w Polsce
a. attyki
b. krużganki
c. arrasy

III. Nauka polska w okresie renesansu
1. Nauki przyrodnicze
a. Mikołaj Kopernik
– heliocentryczna teoria budowy Układu Słonecznego
– O obrotach sfer niebieskich
b. Józef Struś – badania ludzkiego tętna
c. Wojciech Oczko - badania nad chorobami wenerycznymi

2. Rozwój kartografii – Bernard Wapowski

Wacław Grodzicki

Stanisław Porębski

3. Historiografia
a. Maciej Miechowita (Maciej z Miechowa) – Traktat o dwu Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej
b. Marcin Kromer – O pochodzeniu i dziejach Polaków
c. Marcin Bielski – Kronika wszystkiego świata…
d. Bartosz Paprocki – początki genealogii i heraldyki (Herby rycerstwa polskiego)
e. Filippo Buonaccorsi – Kallimach – Trzy księgi o królu Władysławie

IV. Literatura renesansowa w Polsce
1. Literatura piękna
a. początki literatury renesansowej w Polsce
– twórczość Biernata z Lublina – Raj Duszy (1513 r.) – jedna z pierwszych książek wydanych po polsku
– twórczość Jana Dantyszka
b. twórczość Mikołaja Reja
– Zwierciadło
– Wizerunek własny człowieka poczciwego
– Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem, a Plebanem
c. twórczość Jana Kochanowskiego
– Treny
– Odprawa posłów greckich
– pieśni

2. Literatura społeczna i polityczna
a. twórczość Andrzeja Frycza Modrzewskiego
– O poprawie Rzeczypospolitej
– Łaski, czyli o karze za mężobójstwo
b. Stanisław Orzechowski
– Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego
– turcyki – mowy nawołujące do antytureckich krucjat

Najcenniejsza książka w Polsce! Ile jest warta ?
Biblia Gutenberga z ok. 1450 roku z Pelplina to unikat na skalę kraju i świata.
jeden z najcenniejszych skarbów kultury europejskiej?
najstarsza książka drukowana, jaka powstała w Europie
zachowała się na świecie w ok. 100 egzemplarzach, tylko 1 ztuka znajduje sie w Polsce
Biblia z Pelplina.
Najcenniejsza książka w Polsce
może być warta nawet 140 milionów złotych
Jest to 1 z 50 zachowanych egzemplarzy pierwszej książki drukowanej (ruchomą czcionką) na świecie)
to jedyn nad Wisłą egzemplarzem
"Johannes Gutenberg przystąpił do drukowania wulgaty, pełnego teksty łacińskiej Biblii, niedługo po roku 1450. Jego przedsięwzięcie trudno nazywać masowym. W ciągu kilku lat w mogunckim warsztacie powstało prawdopodobnie ok. 170 egzemplarzy tej pierwszej pozycji książkowej powielanej mechanicznie – z wykorzystaniem ruchomej czcionki. Do dzisiaj przetrwało 49 Biblii Gutenberga, ale tylko 21 z nich jest kompletnych. Jeden ze szczególnie dobrze zachowanych egzemplarzy znajduje się w Polsce.
Biblia Gutenberga liczyła łącznie 1288 stron. Wypełniał je tekst nie tylko czytelny, ale przede wszystkim piękny. Dołożono starań, by wiernie imitował on wygląd odręcznych manuskryptów. W tym celu użyto aż 150 różnych czcionek, zawierających, poza pojedynczymi znakami również ich pary (ligatury) i symbole skrótów.
Tekst został pieczołowicie wyjustowany, a inicjały były barwione, na wzór dawnych, iluminowanych tomów. Większość egzemplarzy wydrukowano na papierze, około jednej czwartej na pergaminie. Najczęściej oprawiano je w dwóch tomach.
(...) Biblia ta wyróżnia się na tle wszystkich pozostałych dzieł z warsztatu Gutenberga, bo przy jej produkcji popełniono błąd. Na 46 stronie pierwszego tomu znajduje się plamka tuszu. Zdaniem specjalistów jest to odbicie krawędzi czcionki, która musiała wypaść z dłoni zecerowi.
(...) Przypuszcza się, że księga trafiła do Polski około roku 1496. Zakupił ją biskup chełmiński Mikołaj Chrapicki, po czym przekazał w ręce franciszkanów, których sprowadził z Saksonii do Lubawy.
Dwa bezcenne tomy oprawione w skórę pozostały w zbiorach klasztornych do roku 1833. Po kasacie przeniesiono je do biblioteki seminaryjnej w Pelplinie. (...)
Dzisiaj jedyny polski egzemplarz biblii Gutenberga niewątpliwie uzyskałby na aukcji o wiele wyższą cenę. W 1978 roku jedną z kopii sprzedano za 2,2 mln dolarów. Obecnie szacuje się, że kompletny egzemplarz mógłby uzyskać cenę nawet 25-35 mln dolarów, a więc do 140 mln złotych. Biblia pelplińska być może nawet więcej.
Wprawdzie brakuje jej jednej karty, ale ma unikalną plamę, a do tego też fascynującą wojenną historię. O tym, jak bezcenną księgę ukryto i wywieziono z kraju i jak dopiero w roku 1959 powróciła nad Wisłę piszą szerzej autorzy Sztuki zagrabionej 2."

5 Ikon Złotego wieku.PL

1. Zygmunt I - banknot 200 zł;

Wawel renesansowy
Złoty wiek!
koniec wojen z Krzyżakami,Turcją i Rosją

2. Bona -

Z Forsą :)
i marchewką

3. Stańczyk -

błazen mądrzejszy od bystrzaków-ponuraków

4. M. Kopernik
4. Z II

jedynak
sprzeciwić sie mamuśce - Tak;
Papieżowi - Nie;
Litwinów wyprostować

5. Wacław Grodecki -

autor:

najstarszej zachowanej do dziś - całego kraju.
najstarszej mapy szczegółowej ziem polskich (Ghost writer?!)
uważał się za Polaka, choć był Ślazakiem i cieszyniakiem!

https://www.czecho.pl/wiadomosci/31422-historyczne-ciekawostki-nasza-okolica-na-mapie-z-1563-roku-czechowice-dziedzice

Oto mapa księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego, wydana jako miedzioryt w Wenecji w 1563 r. Jako jej autor podpisany został Stanisław Porębski, krewny biskupów krakowskich.
Dzięki badaniom naukowym W. Grajewskiego wiemy, iż najpewniej prawdziwym autorem tejże mapy był Ghost writer - Ślązak i Cieszyniak, urodzony pod Skoczowem Wacław Grodecki (przebywający na dworze biskupów krakowskich)...
Twórca oparł się na dostępnych mu mapach dóbr ziemskich zlokalizowanych w obu księstwach. Dzieło to szczegółowo i w prawidłowo przedstawia najważniejsze elementy krajobrazu prezentowanych ziem: bieg rzek, ukształtowanie terenu, rozmieszczenie miejscowości Śłąska Cieszyńskiego. Niemal beznadziejnie przedstawiono na niej natomiast tereny Oświęcimskie, a szczególnie Zatorskie - najbliższe Krakowa... Przypadek?
Więcej na temat ghostrwritingu: zob.: https://koperlo.blogspot.com/2023/03/ss.html
Zamek Grodziec
Miejsce, które dzisiaj dumnie kryje w sobie murowany zamek, ma bogatą historię sięgającą może aż 1. połowy XIII wieku. Zaczynając od ufortyfikowanej siedziby ziemno-drewnianej, przez wieki przekształcało się w imponującą twierdzę. Najstarsze ślady architektury murowanej odnajdujemy w XV-wiecznych piwnicach, które prawdopodobnie stanowiły pierwotne przyziemie zamku.
To strategiczne miejsce leżało na ważnym trakcie handlowym łączącym Małopolskę, przez Śląsk Cieszyński, aż po Morawy. Drogami tymi przewożono cenne dobra: sól z Wieliczki do Moraw, a stamtąd wino i luksusowe tkaniny na krakowskie stoły.
A kto stał za rozbudową tej twierdzy? Rycerze z Brodów herbu Radwan, którzy dostrzegli potencjał handlowy szlaku przez Księstwo Cieszyńskie. Zainwestowali w ufortyfikowany zamek z obszernymi piwnicami, które posłużyły zapewne jako magazyny dla towarów wędrownych kupców.
Dzisiaj to miejsce zostało na nowo przywrócone lokalnej społeczności, a zamek w Grodźcu Śląskim stanowi jedną z atrakcji szlaku „Śladami rewolucji przemysłowej”. Zapraszamy!
#ZamekGrodźiec #PerełkaHistorii
#ŚląskCieszyński #inspiruje #bezgranic

Kopernik- Zazwyczaj znamy go z pomników i encyklopedycznych formułek, tymczasem... był niezwykle ciekawym człowiekiem...

Czy był genialnym astronomem? Tak, ale jeszcze lepszym matematykiem!
Czy był Polakiem? Nie do końca...
Czy był Ślązakiem? Tak! A przynajmniej tak wydaje się dziś badaczom....
Kopernik był kobietą? Nie! Ale "z kobietą" jak najbardziej!
Co sądził o kontaktach męsko-męskich? Nie wiemy, ale podejrzewamy, że jego uczeń był za, a jego uczniowie przeciw...
Czy był kotem? Nie! Ale kociarzem już tak...
Czy uwiódł 13-letnią krewną-służącą i rozbił jej małżeństwo? To skomplikowane... :)

Spróbujmy spojrzeć na tego człowieka od innej strony...

Tylko dla widzów 18+: O Koperniku z przymrużeniem oka: https://youtu.be/o2rf1oA9ge8?t=2

https://youtu.be/-Z8hXKBwejQ?t=3; Genialne: dr Rożek: rodzice Ślązacy; nie był księdzem? https://youtu.be/8YiKaEiO5lM?t=59

Kopernik dla dzieci w 5 minut: https://youtu.be/NvLg84FP268?t=9

Od 0:40: Krzyżacy Albrechta hohenzolerna pod zamkiem w Olsztynie*2 - potyczka, twierdzy broni Mikołaj Kopernik

Jego teoria heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego była nie tylko rewolucją w astronomii,
byłą rewolucją dla całego postrzegania miejsca człowieka we Wszechświecie, ze skutkami

filozoficznymi,
religijnymi,
a nawet politycznymi.

Skrót biografii

Pochodzenie, praca

przyszedł na świat w Toruniu 19 lutego 1473 roku w domu przy ul. Św. Anny (obecnie: ul. Kopernika).
Był synem kupca krakowskiego, o takim samym imieniu
Ojciec - Mikołaj, w ramach prowadzonego handlu przeniósł się z Krakowa do Torunia.
matka naukowca, Barbara, pochodziła z rodziny Watzenrode,

Nauka

Kopernik został wysłany na studia:

do Krakowa i na wydziale sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej (1491-1495).
do Włoch (1496-1503), studiował w:

Bolonii (prawo),
Padwie (medycyna)
Ferrarze (prawo),
przebywał także w Rzymie.

Praca

Po powrocie do Polski kolejno przebywał w:

Lidzbarku Warmińskim, gdzie rezydował jego wuj Łukasz Watzenrode, który był biskupem warmińskim.

tam około 1509 roku opracował pierwsze zarysy swojej teorii heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego.

we Fromborku,

był z nim związany do końca życia (z kilkuletnimi przerwami na pobyt w Olsztynie).

Olsztynie
Fromborku

Teoria Kopernika

"Najsłynniejszym dziełem Kopernika jest "De revolutionibus orbium coelestium" ("O obrotach sfer niebieskich"), które zostało opublikowane w 1543 roku. Przedstawił w niej teorię heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego, burzącej dotychczasowe poglądy. Według Kopernika to Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca, a nie Słońce i planety wokół Ziemi, jak głosił obowiązujący w czasach średniowiecza model wyjaśniający budowę świata.
Mimo, że teoria Kopernika nie została początkowo przyjęta przychylnie, to wpłynęła na sposób patrzenia na miejsce naszej planety i człowieka we Wszechświecie. Zapoczątkowała tzw. rewolucję kopernikańską, szczególnie w naukach ścisłych.
Za czasów Kopernika technika nie pozwalała na dostarczenie przekonujących dowodów obserwacyjnych na słuszność idei polskiego astronoma, ale po zastosowaniu przez Galileusza teleskopu do obserwacji nieba (w 1609 roku), kolejne wieki przyniosły takie dowody. Ostateczne jej potwierdzenie nastąpiło gdy zmierzono paralaksy gwiazd (niewielkie zmiany pozycji gwiazd na niebie w ciągu roku spowodowane ruchem Ziemi po orbicie)". https://dzieje.pl/postacie/mikolaj-kopernik-1473-1543
W czasie swojej działalności Kopernik zgromadził spory księgozbiór, który w większości nie dotrwał do naszych czasów.
Część z nich z biblioteki kapitulnej we Fromborku wykradziona została przez wojska szwedzkie
Być może dzięki temu, niektóre z tych ksiąg przetrwały do naszych czasów (?)

Kopernik jako człowiek renesansu
był prawdziwym "człowiekiem renesansu", działał bowiem jako:

matematyk,
lekarz,
prawnik,
ekonomista,

Opracował "Traktat o monetach". Wygłosił go publicznie na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu (1522 rok). Kopernik zauważył, że jeżeli na rynku istnieją dwa rodzaje pieniądza, z których jeden jest postrzegany jako "lepszy", to będzie on gromadzony, a na rynku pozostanie głównie "gorszy", co można w skrócie opisać regułą: "pieniądz gorszy wypiera lepszy". To prawo ekonomii znane jest jako prawo Kopernika-Greshama.

tłumacz (próbował swoich sił w przekładach literatury).
urzędnik-administrator

W czasie swojej kariery zawodowej pełnił funkcje:

sekretarza biskupa warmińskiego,
lekarz biskupa warmińskiego,
administrator dóbr kapituły warmińskiej (m.in. umacniał zamek olsztyński),
komisarz Warmii,
poseł

Brał udział w wielu czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych, w zjazdach stanów Prus Królewskich, sejmie krakowskim, reprezentował kapitułę podczas negocjacji z Zakonem Krzyżackim w sprawie zwrotu Braniewa.

oraz sporadycznie inne funkcje.

Mikołaj Kopernik zmarł we Fromborku 24 maja 1543 roku.
(na podstawie: https://dzieje.pl/postacie/mikolaj-kopernik-1473-1543)

O miłości, której koniec przyniósł światu "kopernikański przewrót"

Kopernik (1473-1543) zakochał się około 1530 roku, miał wówczas blisko 60 lat.

Kopernik był już wtedy znany w świecie nauki: Wiemy, iż już w roku 1533 (na dziesięć lat przed opublikowaniem słynnego traktatu!) papież Klemens VII dyskutował w ogrodach watykańskich z uczonymi o odkryciach naszego astronoma.
Na ukończeniu miał już wówczas +De revolutionibus+ i pewien kardynał w Rzymie obiecał mu wydanie tego dzieła. Kopernik wiązał z tym wielkie nadzieje, ale śmierć owego kardynała uniemożliwiła realizację projektu

Wówczas pojawiła się Anna Schilling, w której ramionach znalazł ukojenie...
Kobieta ta zabrała mu dekadę życia, kiedy to zasadniczo porzucił naukowe rozważania...
Na cztery lata przed śmiercią Kopernika (1539) biskup Jan Dantyszek, po latach nalegań, doprowadził do wyprowadzki Anny Schilling z domu kanonika Kopernika.
Tym samym nieświadomie umożliwił wydanie księgi, która przewróciła świat do góry nogami!?
W tym samym roku w życiu niemal siedemdziesiącioletniego Kopernika pojawił się 25-letni genialny naukowiec homoseksualista, który przekonał "staruszka", że cały świat musi poznać jego "kopernikańską rewolucję"

Rewolucja w cieniu flirtu i romansu z kobietą oraz (przynajmniej intelektualnego) z "uczniem" Retykiem...

Co wiemy o tych wydarzeniach?

Zachowło się kilka donosów na M. Kopernika z lat 1531-1539
Kopernik miał wówczas ponad sześćdziesiąt lat
Anna ok roku 1525 miała najwyżej trzydzieści, ale zapewne znacznie mniej. Może była nawet nastolatką?
Anny bali się biskupi...

prawie dwadzieścia lat później biskup nie zezwolił Annie na pobyt we Fromborku w obawie by nie uwiodła innego kanonika...

Wg jednej z teorii (teoria ta nie musi być prawdą i najpewniej nią nie jest :)

Ona "w 1531 r. miała 13, a on 58 lat".
po kilku latach połączyło ich płomienne uczucie.
Anna była spokrewniona z Mikołajem (ze strony matki).

Gosposie kanoników przeważnie rekrutowano spośród rodziny.
Chodziło o to, aby duchowny mógł w pełni ufać osobie, która zarządzała jego gospodarstwem domowym.

Nie mniej kontrowersyjną przyjaźń Kopernik zawarł z przeszło dwukrotnie młodszym naukowcem Retykiem (von Lauchen)

Retyk był osobą, która w pewnym sensie "zastąpiła" Annę, jako towarzysza dnia codziennego

W połowie 1539 roku przybył do Fromborka, z zamiarem spotkania się z Kopernikiem, zapoznania z rękopisem jego dzieła i przekonania go do jego druku.

Niemiecki uczony przez trzy lata namawiał polskiego astronoma do opublikowania przełomowego dzieła o ładzie heliocentrycznym.
Wynikiem namów było sporządzenie przez Retyka streszczenia dzieła toruńskiego uczonego, które stało się popularniejsze od oryginału "O obrotach sfer niebieskich".
Opracowanie Narratio Prima Retyka spopularyzowało odkrycie Kopernika na świecie

Kim był Retyk?

był synem "maga"! lekarza i urzędnika miejskiego w Feldkirch

Gdy chłopiec miał 14 lat, jego ojca oskarżono o czary i skazano na śmierć.

Urodził się we Włoszech (dawna prowincja Rzymska Recja!), wychował w Austrii.
Był profesorem matematyki na uniwersytetach w:

Wittenberdze (1536)
Lipsku (1543)

nazwyał się Georg Joachim Retyk,

jego ojciec nosił nazwisko Iserin,
matka de Porris (po niemiecku: von Lauchen).
Od 1536 roku zaczął posługiwać się przydomkiem Rheticus (Retyk) od prowincji Recja we Włoszech, w której przyszedł na świat.

dzięki niemu

Kopernik dokończył wiekopone dzieło i zgodził się na jego druk
i zostało ono wydrukowane w liczbie 400 egzemplarzy
wszystko to udało się w zaledwie trzy lata!

dalej było jeszcze grubiej...

kilkanaście lat później Retyk dopuścił się gwałtu na mężczyźnie, za co mogła spotkać go najsurowsza kara,

W 1551 roku jego działalność naukową przerwał skandal obyczajowy

został oskarżony o stosunek homoseksualny ze studentem

czy oskarżenia były prawdziwe, czy były brudnym oszczerstwem rzuconym w walce o wpływy na uczelni? Nie wiemy

Zagrożony procesem i karą śmierci zbiegł
kodeks karny cesarza Karola V z 1532 przewidywał za takie czyny karę śmierci na stosie.
sąd skazał go zaocznie jedynie na relegację z uczelni na 101 lat,
przy czym z uwagi na jego wysoką pozycję naukową, postanowiono nie ogłaszać publicznie wyroku
Retyk przed karą uciekł na wschód, m.in. do Czech, Polski,
zmarł na Węgrzech

Katolicy za, luteranie przeciw?

Początkowo nie tyle Kościół katolicki, ile kręgi protestanckie bardzo krytykowały Kopernika. Jego nauka ich zdaniem była sprzeczna z biblijną wizją świata, traktowaną przez nich dosłownie" – prof. Maria Bogucka
"To właśnie Marcin Luter, ojciec reformacji, hamował początkowo wydanie dzieła Kopernika. W końcu jednak Retykowi udało się wprowadzić "O obrotach…" do druku w oficynie Petreiusa".

zob.: https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2415830,Jerzy-Joachim-Retyk-To-dzieki-niemu-swiat-poznal-Kopernika

Genealogia rodu Mikołaja Kopernika

Mikołaj Kopernik senior, ojciec astronoma, pojawia się na łamach historii 11 maja 1447 roku.
W archiwach gdańskiej rady miejskiej został ślad po transakcji,
„Niclos Koppernik von Crocaw” sprzedał miedź (38 kwintali) za kwotę 86 marek i 16 szkotów
Po Koperniku seniorze mamy ślady po transakcjach handlowych i czynnościach prawnych dokonywanych w Gdańsku, Krakowie i Toruniu. Wiadomo więc o nim tyle, ile się da z tych transakcji wywnioskować.
był kupcem raczej pomniejszym (o czym świadczyć może transakcja i stan majątkowy w 1447 roku)
Tropy i Teorie
Teoria nr 1.:
był prawdopodobnie pierwszym kupcem w rodzinie?
wcześniej parała się pospolitym rzemiosłem?
Osoby o nazwisku Kopernik pojawiają się w źródłach dużo wcześniej, np.:
pewien Mikołaj (Niczko), który w 1375 roku pracował jako płatnerz (rzemieślnik produkujący i naprawiający broń rycerską).
20 lat później kolejny Mikołaj jest kamieniarzem.
Kamieniarza Mikołaja tradycyjnie uważa się za prapradziadka astronoma
domniemuje się także, że był synem Mikołaja płatnerza, acz nie ma na to twardych dowodów.
Historycy piszący na ten temat używają sformułowań, takich jak: „niewątpliwie”, „zapewne”, itp.
W następnym pokoleniu pojawia się w Krakowie Jan Kopernik,

ten reprezentował w tym mieście interesy wrocławskiego kupca Jana Banka jako jego tzw. familiaris i wżenił się w bogatą rodzinę Bastgertów.
Być może właśnie ten Jan był wnukiem Mikołaja płatnerza, synem Mikołaja kamieniarza, ojcem Mikołaja kupca i dziadkiem Mikołaja astronoma?

To teoria niewątpliwie kusząca, ale brak na nią stuprocentowych (albo nawet 10 %) dowodów.
Teoria nr 2.: Nazwisko od nazwy wsi?
Łączenie Mikołaja Kopernika starszego z krakowskimi lub śląskimi Kopernikami prowadzi nas do pewnego krępującego pytania.
Czy to nie dziwne, że człowiek mający w nazwisku „Kop(p)er” zajmuje się handlem miedzią?
Czy Kopernik był nazwiskiem rodowym, czy przydomkiem związanym z wykonywanym zawodem?
Zbieżność nazwiska z tamtymi kamieniarzami, płatnerzami i familiarisami jest po prostu przypadkowa?
To, że tak wielu Koperników miało na imię „Mikołaj”, może zaś wynikać z bardzo prostego powodu. W śląskiej wsi Koperniki, założonej w 1272 roku, kościół parafialny wzniesiono pod wezwaniem Świętego Mikołaja, tradycyjnie nadawano więc chrzczonym w nim dzieciom to właśnie imię.
zakłada się, że płatnerz Niczko przyjechał z tej wsi do Krakowa i założył rodzinę,

w niej kontynuowano tradycję nazywania jednego z synów Mikołajem.

Układał się z tego ładna opowieść o awansie społecznym, a wszyscy takie lubimy.
Kolejnym Kopernikom wiedzie się w niej coraz lepiej, a w piątym pokoleniu jeden z nich odniesie prawdziwy sukces – zdobędzie międzynarodową sławę!
Teoria nr 3.: Wnuk kupca z Nysy?
Powyższe teorie, są tylko teoriami, nie ma pewności, że tak było naprawdę.
Sprawę utrudniają nam fakty, że:

Nasz astronom w różnych dokumentach występuje pod różnymi wersjami imienia i nazwiska.
w średniowieczu nazwisko to występowało w wielu wersjach (zależnie od woli pisarza).

Jak? Kopernik byli określani: Koppirnigami, Coppernikami, Kopirnikami, Kappirnickami itd..
Różni badacze łączą genealogię astronoma z występującymi w średniowiecznych dokumentach jeszcze innymi osobami o nazwiskach Czeppernick albo Kopersmed.

Toruński historyk Krzysztof Mikulski przypuszcza na przykład, że:
dziadkiem astronoma był Andrzej Kopersmed, kupiec z Nysy.
Krakowski Jan Kopernik byłby wtedy jego bratem (i stryjem Niclosa, który sprzedawał w Gdańsku miedź).
To ciekawa hipoteza, bo wyjaśniałaby kilka rzeczy naraz – skąd wzięło się nazwisko

wg tej teorii było przydomkiem związanym z wykonywanym zawodem (bez związku ze wsią Koperniki!),
wg tej teorii brat astronoma miał na imię Andrzej (po dziadku!)
tłumaczy ona też skąd w ogóle wziął się Mikołaj Kopernik senior jako kupiec z branży metalurgicznej.
Jak wiele innych hipotez związanych z Kopernikami, pozostaje niemożliwa do udowodnienia lub obalenia.
na podstawie: "Ojciec Mikołaja Kopernika. Czym zajmowała się rodzina wybitnego astronoma?" Wojciech Orliński

fot. za: https://akademiasuperbohaterow.pl/app/uploads/2022/05/kopernik-1023x550.jpeg; https://archiwum.pan.pl/images/wydarzenia/wystawy/mikolaj-kopernik/1_pochodzenie.pdf

2. 2. Złoty wiek. Demokracja szlachecka w Polsce

1. Przywileje szlacheckie
a. przywilej koszycki nadany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 r.
a. w którym król:
– obniżył podatki szlachcie
– zobowiązał się nie nakładać nowych podatków bez zgody szlachty
– pokrywać koszty wyprawy wojenne poza granice kraju
– wykupić szlachcica wziętego do niewoli podczas wojny
– obsadzać urzędy wyłącznie Polakami
b. przywilej czerwiński nadany przez Władysława Jagiełłę w 1423 r.
– szlachcic nie mógł być pozbawiony majątku bez wyroku sądowego
– wprowadzał zakaz łącznia urzędów sędziego i starosty
c. przywilej jedlneńsko-krakowski nadany przez Władysława Jagiełłę w 1430 i 1433 r.
– król zobowiązał się nie więzić szlachcica bez wyroku sądowego
– zagwarantował szlachcie wyższe stanowiska kościelne
d. przywilej cerekwicko-nieszawski nadany przez Kazimierza Jagiellończyka w 1454 r.
– król zobowiązał się nie zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody szlachty
e. przywilej piotrkowski, nadany przez Jana Olbrachta w 1496 r.
– szlachta została zwolniona z opłat celnych za przewóz towarów
– wprowadzała zakaz sprawowania urzędów przez mieszczan
f. Konstytucja Nihil novi, uchwalona przez sejm walny w 1505 r.
– wszystkie nowe prawa wymagały zgody senatu i szlachty

2. Zróżnicowanie stanu szlacheckiego
a. formalna równość wobec prawa
b. zróżnicowanie majątkowe:
– magnateria
– szlachta średnia
– szlachta drobna
– szlachta zagrodowa
– szlachta nieposesjonaci (szlachta gołota)

3. Kształtowanie się sejmu walnego
a. sejm w Piotrkowie – 1468 r.
b. pierwszy sejm walny w pełnym składzie został zwołany przez Jana I Olbrachta w 1493 r.
c. walka o kształt sejmu walnego
– przywilej mielnicki
nadany przez Aleksandra Jagiellończyka  w 1501 r.
zwiększał uprawnienia senatu w zakresie:
–  sejm w Radomiu – 1505 r. – konstytucja Nihil novi (nic nowego)

d. skład sejmu walnego –  trzy stany sejmujące
–  król
–  izba senatorska – osoby piastujące najwyższe urzędy świeckie i kościelne
–  izba poselska – posłowie wybrani przez szlachtę na sejmikach ziemskich

4. Sejmiki ziemskie
a. sejmik przedsejmowy
b. sejmik relacyjny
c. sejmik elekcyjny
d. sejmik deputacki
e. sejmik gospodarczy

5. Ruch egzekucyjny
a. zaostrzenie konfliktu pomiędzy królem Zygmuntem I Starym a szlachtą
– koronacja Zygmunta II Augusta  na króla Polski – vivente rege – za życia Zygmunta I Starego (1529 r.)
– tzw. wojna kokosza – rokosz lwowski (1537 r.)
b. program ruchu egzekucyjnego
– egzekucja dóbr
– egzekucja praw
– unifikacja kraju
– zacieśnienie unii polsko-litewskiej
c. przystąpienie Zygmunta II Augusta do ruchu egzekucyjnego
d. skutki ruchu egzekucyjnego
– wzrost politycznego znaczenia średniej szlachty – Mikołaj Sienicki
– odzyskanie przez króla części królewszczyzn
– utworzenie wojska kwarcianego

Ciekawostki:

W Polsce szlachta stanowiła ok. 6-7% ogółu społeczeństwa i był to bardzo wysoki odsetek w porównaniu do reszty państw europejskich
Co to nobilitacja? Uszlachcenie osób z pozostałych grup społecznych w uznaniu wyjątkowych zasług lub uzyskaniu bogactwa
powiedzenie "Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie" ilustrowało zasadę równości
neminem captivabimus nisi iure victum oznacza z łac. nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego
co to wojna kokosza? To rokosz, zbrojne wystąpienie szlachty przeciw władcy w imię obrony obowiązujących praw i przywilejów
co to wojsko kwarciane? Nazwa pochodzi od czwartej części dochodów (25% zysków było kierowane na jej utrzymanie) folwarków królewskich (25% zysków było kierowane na jej utrzymanie) folwarków królewskich
pierwszą żoną Zygmunta I Starego była Barbara Zapolya z Węgier, a drugą była włoszka: Bona Sforza. Królowa Bona Sfora była przeciwko decyzji o przekazaniu Hohenzollernom władzy książęcej w Prusach
Czy Zygmunt I Stary swój przydomek zawdzięczał temu, że tron królewski objął w wieku 40 lat, a zmarł mając 81? Chyba nie - poprostu miał Syna Zygmunta (młodszego), sam był więc seniorem=starszym

2. 3. Kraj bez stosów - wiara'16s.pl

M. Rej, gdyby żył protestantem by był?
Reformacja i kontrreformacja w Polsce

'I. Główne nurty reformacji w Polsce
1. Luteranizm
a. zyskał popularność głównie wśród ludności pochodzenia niemieckiego
b. największe wpływy we Wrocławiu, Gdańsku, Elblągu i Toruniu
c. tworzenie gmin wyznaniowych w miastach – zbory
2. Kalwinizm
a. zyskał popularność głównie wśród szlachty i części magnaterii
b. znaczne wpływy na Litwie i w Małopolsce
c. źródła popularności kalwinizmu wśród szlachty:
– demokratyczny zarząd Kościoła kalwińskiego
– idea samorządności
d. działalność kalwinistów polskich:
– odmowa płacenia dziesięcin
– zamiana kościołów na zbory
– utworzenie gimnazjum humanistycznego w Pińczowie
e. Jan Łaski – przywódca polskich kalwinistów
3. Bracia czescy – odłam husytyzmu (główny ośrodek znajdował się w Lesznie)
4. Bracia polscy – arianie
a. radykalny odłam kalwinizmu – powstał w wyniku rozłamu na tle teologicznym w latach 1562-1565
– czołowy ideolog – Piotr z Goniądza
– antytrynitaryzm – odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej
– pacyfizm – odmowa służby wojskowej
– zasada braterstwa wszystkich ludzi
– potępienie poddaństwa
b. działalność Fausta Socyna
– Raków głównym ośrodkiem socynian
– odstąpienie od sprzeciwu wobec świeckiego prawa i państwa

II. Polityka tolerancji religijnej
1. Akt konfederacji warszawskiej – 1573 r.
a. ustanowiony na sejmie konwokacyjnym po śmierci Zygmunta II Augusta
b. prawna gwarancja wolności religijnej dla dysydentów
c. zasady zachowania pokoju religijnego między różniącymi się w wierze
2. Ugoda sandomierska – 1570 r.
a. zawarta przez luteranów, kalwinistów i barci czeskich
b. zobowiązanie do wspólnej obrony przed kontrreformacją

III. Kontrreformacja w Polsce
1. Czołowi przedstawiciele kontrreformacji:
a. Piotr Skarga
– Żywoty świętych
– Kazania sejmowe
b. Jakub Wujek
– przekład Biblii na język polski
c. biskup warmiński Stanisław Hozjusz
2. Przyjęcie przez Zygmunta II Augusta (1565 r.) i episkopat polski uchwał soboru trydenckiego (1577 r.)
a. zakładanie seminariów duchownych w celu podniesienia poziomu intelektualnego kleru
b. przeprowadzanie wizytacji parafii przez biskupów
c. obowiązek prowadzenia ksiąg chrztów, małżeństw i zgonów

3. Sprowadzenie do Polski jezuitów – 1564 r.
a. zostali osadzeni przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza w Braniewie
b. działalność:
– założenie kolegium w Braniewie
– tworzenie kolegiów w innych miastach
– założenie przez króla Stefana Batorego uniwersytetu jezuickiego – Akademii Wileńskiej – 1569 r.

IV. Unia brzeska – 1596 r.
1. Powstanie patriarchatu w Moskwie – 1589 r.
2. Zawarcie w Lublinie unii religijnej Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim w Polsce – 1596 r.
a. zasady
– Kościół prawosławny uznaje zwierzchność papieża
– Kościół prawosławny zachowuje dotychczasowe obrzędy
b. w wyniku unii brzeskiej powstał Kościół greckokatolicki
c. zwolenników unii brzeskiej nazywano unitami
d. dyzunici – prawosławni, którzy odrzucili unię brzeską '

Rzymska-gregorianka prostota, spiewana od IX wieku (bo z tego czasu pochodzi zapis nutowy ORBIS FACTOR). Rzym za ostatniego wielkiego papieża: https://www.youtube.com/watch?v=SzHPt8sVPLk https://youtu.be/jq4l7aajmQE

Metryki kościelne

Najstarsze w regionie zachowały się z Cieszyna, prowadzone sa od ok. 1520 roku. W wielu innych parafiach urodzenia, śluby i zgony zaczęto odnotowywać ok. 1560-1600 roku. Niestety bardzo często najstarsze z ksiąg metrykalnych, obejmujące zapisy z XVI-XVII wieku zaginęły, np. w skutek wojen, pożarów, etc., dlatego dysponujemy jedynie źródłami późniejszymi. Jeśli interesuje cię dostępność ksiąg w danej parafii zerknij na link: http://przodkowiezcieszyna.blogspot.com/p/lista-parafii.html.

Fragment najstarszych zachowanych metryk kościelnych parafii w Grodźcu: chrzty i śluby. Niestety wcześniejsze tomy zaginęły, stąd pierwsze zapisy rozpoczynają się w lutym 1680 (w przypadku chrztów) i listopadzie 1720 roku (w przypadku małżeństw). Księgi pisane są po łacinie i początkowo zawierają niewiele szczegółów. Brak w nich numerów domów, co często utrudnia odszukanie interesuących nas osób. Znajdziemy w nich natomiast np. datę zawarcia małżeństwa, imię, nazwisko (i wyznanie) państwa młodych, a także dane świadków i kapłana.

W sieci udostępniane są stale indeksy (wypisy, "spisy treści") wielu ksiąg. Na zdjęciach przykładowe wypisy małżeństw dla Brennej i Górek z parafii w Grodźccu i Górkach Wielkich (m.in. za lata 1720-1789 i dalej), przygotowane przez Łukasza Szołdrę (i Mirosława Sarnika). Papierowe wersje indeksu opracowała również Izabela Olesiak. Zob.: https://geneteka.genealodzy.pl/index.php?op=gt&lang=pol&bdm=B&w=12sl&rid=11975&search_lastname=&search_name=&search_lastname2=&search_name2=&from_date=&to_date= ;

Genialna prezentacja: https://eog.kc-cieszyn.pl/wp-content/uploads/2020/04/10Ewangel_1_popr.pdf ; /

Dambrowski, Samuel: Kazania albo Wykłady porządne swiętych ewanieliy niedzielnych przez cały rok / z Pisma Swiętego i doktorow kościelnych..., Brzeg 1766 - przednia wyklejka pierwszego brzeskiego wydania "Dambrówki" z notatkami rękopiśmiennymi zawierającymi dalszą część kroniki rodziny Cichych;

źródło: https://kc-cieszyn.pl/dambrowka-najpopularniejsza-ewangelicka-ksiazka-w-jezyku-polskim-na-slasku-cieszynskim

Urodzony w Cieszynie słynnym "słowiański Luter"? Kim był Jerzy Trzanowski?

początek: https://youtu.be/UX4eeAb24tw?t=71

O nim - ale szerzej o całej epoce w Księstwie Cieszyńskim opowiada Jan Borowski z Muzeum Śląska Cieszyńskiego

Wykład pokazuje szersze tło:

22 minuta: książe W III A wprowadza reformację! - super!

25 min: o Melchirze Grodzieckim "sąsiedzie" z ulicy Głębokiej Trzanowskiego :)!

34 min: Lisowczykami straszą dzieci w Europie; grzebią oni niepodległość Czech (co mają nam do dziś za złe)

36: gazeta niderlandzka o Grodzieckim: https://youtu.be/UX4eeAb24tw?t=2238

41: AW wraca do katolicyzmu

warto wysłuchać w nieco przyspieszonym tempie, Pan Janek mówi z wielkim spokojem i namaszczeniem :)

2. 4. Jestem wieśniakiem?! Tak - w 99%. Twoi przodkowie to chłopi

Jak wyglądało ich życie jeszcze 200 lat temu? Niemal tak samo jak w XVI wieku
Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku - NUDA!
Czym zajmowli się Twoi przodkowie? Do jakiego stanu przynależeli?
"Jam nie z soli, ani z roli ale z tego co mnie boli"? *

0:00-0;40: Jacek Kaczmarski- "Drzewo Genealogiczne" https://youtu.be/GT3jdOvCYpg?t=2

Ile w tym prawdy?! Prawda to czy mit? Utarte wyobrażenia i kalki pojęciowe często rządzą naszym postrzeganiem przeszłości:

Praszczur rycerz-szlachcic: Epickie losy przodków, broniących Polskę i Europę przed nawałą ze wschodu/zachodu...
Złota Polska: Historia Polski i Polaków "Złotego wieku" (XVI), to m.in. historia triumfów militarnych, tolerancji i elity-szlachty, która stworzyła niepowtarzalne państwo na zasadach demokratycznych i troski o Rzeczypospolitą (Rzecz wspólną)
Katolicyzm: wyzysk i ciemnogród: Kościół katolicki był średniowieczu "ciemiężycielem" ludu (wymagał znacznych danin i "trzymał w ryzach" chłopów). Dopiero reformacja poprawiła ten stan rzeczy!
Chłop.pl-niewolnik: Chłopi w Polsce mieli się dużo gorzej niż na Zachodzie! Byli traktowani jak niewolnicy czy zwierzęta, nie to co na zachodzie?

Czy wiesz co znaczą pojęcia:

1) pańszczyzna;
2) kmieć;
3) siedlak;
4) komornik (mieszkaniec wsi)?
5) prawo "prima noctis" (oglądałeś film Braveheart?)

Ile w każdym z nas krwi "chłopskiej", a ile "szlacheckiej"? (np. 50 % do 50 %). Dlaczego?
Ile świąt kościelnych (poza niedzielami, które - obok świąt - były wolne od pracy) obowiązywało w średniowieczu?

Dwie perspektywy: Żywot chłopa pańszczyźnianego jest ciężki... My sarmaci jesteśmy narodem wybranym z woli stwórcy... https://youtu.be/I9BHdMPKVa8?si=hOOKq9YCzp9F05yT

Ludzie obudźcie się jest XVII wiek Jest rok 1670 - żyjemy w najlepszych z czasów... https://youtu.be/gmn86IeFVic?si=YVS9HiPxzoRtCdln

I. Społeczeństwo Rzeczpospolitej
1. Stanowy podział społeczeństwa
a. zasady podziału stanowego
– o przynależności decyduje urodzenie (z wyjątkiem stanu duchownego)
– stany różnią się między sobą prawami
– przedstawiciele różnych stanów podlegają odrębnemu sądownictwu
b. stany w Polce
– szlachta (ok. 6%)
– duchowieństwo (ok. 0,5%)
– mieszczaństwo (15%)
– chłopi – tzw. stan kmiecy (ok. 80 %)
c. poza strukturą stanową pozostawali tzw. ludzie luźni oraz Żydzi i Ormianie
2. Społeczeństwo Rzeczypospolitej było silnie zróżnicowane pod względem etnicznym i wyznaniowym

(Na marginesie) Inaczej kwestia stanowa wyglądała na Śląsku Cieszyńskim

liczba szlachty była kilkukrotnie mniejsza niż w pozostałych dzielnicach;
po roku 1800 szlachta zupełnie zniknęła (poza zaledwie kilku rodami arystokratów multimilionerów: rodziny Larisch, Wilczek)
liczba chłopstwa była większa,
zamożność chłopstwa od XVI-XVII wieku mocno się różnicuje: chłopi dzielą się na 4 podgrupy:

siedlacy - w polsce nazwywani kmieciami, chłopska "arystokracja", posiadają ponad 1 łan ziemi, na terenach nieurodzajnych: dwa łany (16-32 hektary)
zagrodnicy - posiadają ćwierć tego co siedlacy
chałupnicy - posiadają jedynie skromne domostwo i kęs ziemi wokół
komornicy - nie posiadają ziemi; pełnią rolę "niewolników"

II. Gospodarka miejska Rzeczpospolitej
1. Słaby poziom urbanizacji w Polsce
a. rzadka sieć miast
b. niewielka liczba dużych i silnych ekonomicznie miast
c. największe miasta:
– Gdańsk
– Kraków
– Lwów
2. Organizacja życia w miastach
a. władze miejskie
– rada miejska
– burmistrz
– ława
b. organizacja cechowa
– organizacja produkcji
– organizacja nauki i reglamentacja dostępu do zawodu
– działalność pozagospodarcza (obronna, religijna, udział w sprawowaniu władzy w mieście, samopomocowa i towarzyska)
– poza organizacją cechową działali tzw. partacze
3. Handel
a. handel lokalny
– cotygodniowe targi miejskie
– doroczne jarmarki
b. handel dalekosiężny
– eksport zboża, bydła, drewna, skór, futer, płótna lnianego i konopi
– import wyrobów przemysłowych i tekstylnych
c. w handlu Rzeczypospolitej największą rolę odgrywał Gdańsk

III. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana w Polsce
1. Wzrost zapotrzebowania na zboże
2. Rozwój folwarków pańszczyźnianych
a. metody powiększania areału folwarków
– zagospodarowywanie nieużytków
– włączanie do folwarków tzw. pustek (gospodarstw opuszczonych)
– włączanie gruntów wspólnych (gromadzkich)
– włączanie sołectw
b. skutki społeczne rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
– dominacja renty feudalnej w postaci pańszczyzny
– wprowadzenie poddaństwa

Która gorsza: egipska niewola czy "polska"?
Andrzej Frycz Modrzewski w poł. XVI wieku, w dziele „O naprawie Rzeczpospolitej” pisał o doli chłopa tak:
"Należy oczy na to otworzyć, że żywot chłopa nie różni się od żywota niewolnika, że zawsze on przykuty do pługa i ziemi, że od rana do nocy pracuje czy to dla siebie, czy swego pana. Wielu z nich starczy chleba ledwo na pół roku; przez resztę roku wiodą życie w okrutnej nędzy. Bogatsi z nich są wystawieni na liczne krzywdy, bo dość sztuczek na to mają źli panowie, by ich ze skóry obdzierać; a przecie nie wolno kmieciowi skarżyć się przed nikim na swego pana ani go do sądu pozywać. Płacą co roku daniny i panom swym, i plebanom (...) [bez rzadnego wyjątku, w czasie wojen etc. ]. Nie wiem, czy egipska niewola była cięższa od chłopskiej". Czytaj więcej: https://histmag.org/Obywatel-Cham-chlopi-w-dawnej-Rzeczpospolitej-9378

"W Polsce chłopi do wieku XV cieszyli się dużą wolnością osobistą, nikomu nie podlegali, płacili tylko podatki na rzecz króla.
Nasuwa się pytanie skąd taki chłop miał ziemię? Otóż ziemia była własnością feudała (rycerza), sam chłop był jakby dzierżawcą ziemi, którą uprawiał. W zamian za dzierżawę był zobowiązany do odrabiania pańszczyzny - prac na polu lub płacił niewielkie podatki pieniężne na rzecz Pana.
Dla ciekawości mogę dodać że taki chłop pańszczyznę na rzecz Pana odrabiał 40 dni w ciągu roku.
Przeciętne gospodarstwo miało około jednego łana. Jeden łan liczył [zależnie od lokalnych wzorów - ok.] 25 hektarów na dzisiejsze czasy. Powstawały gospodarstwa trójpolówki - jedna trzecia ziemi nie była uprawiana przez pewien czas, "odpoczywała".
Można śmiało stwierdzić, że chłop wraz z rodziną w pewnym sensie tworzył takie małe przedsiębiorstwo, w którym prowadzono produkcję roślinną, zwierzęcą, oprócz tego wykonywano drobne rzeczy np. łyżeczki z drewna oraz rogów krowich, robiono guziki, sprzączki, kubeczki do picia, pochewki do nożyków itd. a także szyby z krowich rogów.
Chłopi w średniowieczu wykorzystywali do prac na polu bawoły.
Chłop trudnił się również produkcją tkaniny, którą potem sprzedawał na jarmarku.
Dopiero z czasem obciążenia na rzecz chłopa zaczęły rosnąć. Wiek XVI i XVII sprawił, że chłopom trudniej się żyło (większe podatki, większy odrobek na polu na rzecz Pana). Powszechnie uważa się, że chłopi byli bici, wykorzystywani przez szlachtę, lecz to tak też nie do końca, bo przecież taki chłop był potrzebny, aby wyprodukować żywność czy wykonywać prace polowe. Chłop taki może nie miał lekkiego życia, ale z kolei nie miał aż tak źle, aby nie przeżyć i wyżywić swojej rodziny.
Nie słyszano w dziejach historycznych o licznych buntach, powstaniach chłopskich. Owszem, zdarzały się co jakiś czas, ale nie nagminnie.
Chłopi w święta i w niedziele nie pracowali. Należy wspomnieć, że samych świąt kościelnych było dość dużo" (około 50 w roku). http://falkowscy.eu/galeriawiedzy/sredniowiecze/chlopi/

https://wielkahistoria.pl/zycie-polskich-chlopow-w-sredniowieczu-ile-zarabiali-i-jak-naprawde-ich-traktowano/
https://ciekawostkihistoryczne.pl/2016/07/18/czy-nasi-pradziadkowie-byli-niewolnikami-jak-naprawde-wygladalo-zycie-panszczyznianych-chlopow/

"W 1518 roku chłopów pozbawiono prawa do odwoływania się do sądów królewskich. (...) Jednocześnie coraz bardziej ograniczano możliwość swobodnego poruszania się czy zmieniania miejsca zamieszkania. Bardzo zaostrzyły się kary za zbiegostwo. Paradoksalnie, o ile w XVI wieku wśród szlachty obserwujemy wzrost swobód obywatelskich, które nawet – w wielu wymiarach – mają znamiona nowoczesności, o tyle w przypadku stanu chłopskiego następuje skurczenie się zasobu praw osobistych. Wynikało to nie tylko z chęci uzależnienia chłopa od pana, a tym samym uzyskiwania rosnących dochodów z jego quasi-niewolniczej pracy, ale przede wszystkim z pragnienia wyróżnienia obywatelskości jako czegoś wyjątkowego dla szlachty. Chłop miał być przecież jedynie pracowity". Czytaj więcej: https://histmag.org/Obywatel-Cham-chlopi-w-dawnej-Rzeczpospolitej-9378

Ile faktycznie chłop musiał odpracowań pańszczyzny w ciągu roku? [robocze wyliczenie]
Ok. 104, czyli średnio 30% dni w roku, to znacznie więcej niźli "na własnym" (20%). W czasie źniw proporcje mogły wyglądać więc, np. tak: 3-4 dni u Pana; 2 dni na swoim; 1 lub dwa dni wolne;
Rok ma 365 dni,
ok. 100 dni było wolnych od pracy ze względów religijnych (poza niezbędnymi zajęciami; tzn. wówczas pracować nie wolno było zarówno na swoim, jak i na pańskim ): niedziele (54 szt.) + święta kościelne (ok. 60, w tym np. Wielkanoc, Boże Narodzenie i inne)
ok. 100 dni - tyle faktycznie mógł pracować "u Pana" (pańszczyzna).
ok. 80 chłop pańszczyźniany ma do swojej dyspozycji, czyli do pracy we własnym gospodarstwie:
ok. 80 dni, musi być wolnych od pracy na polu "z konieczności", gdyż np. zimą praca na roli i inne zajęcia gospodarskie nie mają sensu Zobacz dyskusję pod tekstem: https://histmag.org/Obywatel-Cham-chlopi-w-dawnej-Rzeczpospolitej-9378

Chłopskie losy w XVI wieku: od bogactwa do biedy jeden krok

Dr Piotr Guzowski twierdził, że właściciel dużego gospodarstwa mógł zarobić rocznie, przy dobrym urodzaju, czterdzieści dwa złote polskie. W przeliczeniu na dzisiejsze pieniądze to w przybliżeniu od 17 000 do 19 000 złotych (niemal 4 razy więcej niż w średniowieczu).

Jeszcze u schyłku średniowiecza przyjmowano dość powszechnie, że każdy chłop, tzw. kmieć powinien dysponować jednym łanem ziemi (ok. 17 hektarów). Łan uważano pierwotnie za taki areał, jakiego rodzina chłopska potrzebowała, by się wyżywić i zapłacić obowiązujące ją daniny. W momencie lokowania nowych wsi każdy gospodarz otrzymywał do uprawy jeden łan. Nieliczni z czasem powiększali rolę. Większość chłopów z pokolenia na pokolenie traciła jednak grunty (szlachcice bardziej opłacało się mieć dwóch chłopów–wyrobników – na małych gospodarstwach niż jednego na dużym".

Dwa razy mniejsze pole oznaczały mniejsze dochody (i to nie dwu-, a czterokrotnie!). Szacuje się, że rodzina kmieca uprawiająca pół łanu mogła w drugiej połowie XVI wieku zarobić na czysto – po opłaceniu wszelkich zobowiązań – osiem złotych polskich (ok. 3600 złotych w dzisiejszych pieniądzach). O wiele za mało, by przetrwać nieurodzaje, klęski żywiołowe, kryzysy.

„Półrolnik” z epoki renesansu zarabiał niewiele mniej niż chłop pełnorolny półtora stulecia wcześniej. Nie był zupełnym bankrutem. Problem jednak w tym, że „złoty wiek” nie mógł trwać bez końca. Nadciągało radykalne oziębienie, zbiory spadały, wkrótce na Polskę miały zwalić się niszczycielskie wojny, najazdy, wrogie okupacje. Skurczone gospodarstwa chłopskie, zdolne przyjmować nowe obciążenia w warunkach prosperity, do przetrwania jakiegokolwiek regresu nie były zaś zdolne. Panowie dołożyli przecież starań, by wycisnąć z ludu jakiekolwiek nadwyżki.

Dlaczego szlachta w XVI wiekutak "docisnęła" ciężąrami chłopów? Bo chłopi bogaci niemal jak Panowie? ok. 1500 roku właściciel typowego folwarku wyciągał ze swojego majątku tylko cztery razy więcej niż dobrze sytuowany chłop z własnej roli, już po opłaceniu wszelkich podatków, czynszów i danin). W statystycznej wsi epoki renesansu łączne dochody wszystkich kmieci były często wyższe od dochodów pana. Widząc dobrą sytuację gospodarzy szlachcic był tym chętniejszy do zwiększania ucisku. Sami kmiecie mieli zaś pewne oszczędności, pewne pole manewru, pozwalające przyjmować nowe obciążenia.

https://wielkahistoria.pl/ile-zarabiali-polscy-chlopi-panszczyzniani-te-liczby-wyjasniaja-dlaczego-wies-nie-buntowala-sie-przeciw-panszczyznie/?fbclid=IwAR0bq4z545KFYA_-6pxkdJtK_cwIzobV4B03yoHqM43nLTbptY0dnO4JPRg

2. 5. Ile Polski w husarii, Rzeczpospolitej etc.?

Making of RON.

Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Unia Lubelska w 4 minuty: https://youtu.be/bAekBrZvPcs?t=2 ; Ile LItwy w Rzeczypospolitej, a Polski w Litwie? ; https://youtu.be/shmy1HKAvk4?t=2

1. Stosunki polsko-litewskie w XVI w.
a. od 1385 r. Polska i Litwa były połączone unią personalną pod panowaniem królów z dynastii Jagiellonów
b. zwolennikami zacieśnienia unii byli:
– polscy magnaci
– polskaszlachta i litewscy bojarzy
c. przeciwnikami zacieśnienia unii byli litewscy magnaci i książęta (np. Michał Radziwiłł Czarny)
d. do pogłębienia związku skłaniało zagrożenie ze strony Moskwy
e. brak następcy Zygmunta II Augusta groził wygaśnięciem unii
2. Sejm w Lublinie – 1568/1569
a. dramatyczny przebieg dyskusji w sprawie warunków unii
b. opuszczenie sejmu przez część posłów litewskich
c. podjęcie przez Zygmunta II Augusta decyzji o włączeni do Korony południowych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego:
– województwa podlaskiego
– województwa wołyńskiego
– województwa bracławskiego
– województwa kijowskiego

3. Akt unii lubelskiej – 1569 r. – unia realna
a. Korona i Litwa miały wspólne:
– sejm
– król
– polityka zagraniczna
– moneta
b. Korona i Litwa zachowały odrębne
– administrację
– urzędy
– prawo
– skarb
– wojsko
4. Skutki unii lubelskiej
a. powstanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów
b. wzrost potęgi i znaczenia politycznego Polski i Litwy
d. utrwalenie wielonarodowościowego charakteru Rzeczpospolitej Obojga Narodów
– Polacy
– Litwini
– ludność ruska, białoruska i ukraińska
– Niemcy
– Żydzi
e. powstawanie latyfundiów magnackich
f. zwiększenie zaangażowania Polski w politykę wschodnią
g. Wymiana kulturowa
– promieniowanie kultury polskiej na Litwę
– wzmożony wpływ kultury wschodniej na kulturę polską
– polonizacja elit litewskich i ruskich

Unia Lubelska. Historia Bez Cenzury. 12 minut (od 2:00 do..) https://youtu.be/ozI9YQoeFxE?t=117

2. 6. Pierwsza wolna elekcja

https://youtu.be/tNnnWkfQJis?t=707

1. Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta – 1572 r.
2. Samoorganizacja społeczeństwa polskiego
a. zawiązanie konfederacji kapturowych
b. powołanie sądów kapturowych
c. spór o wybór interrexa – prymasa Jakuba Uchańskiego
3. Sejm konwokacyjny – styczeń 1573 r.
a. ustalenie czasu, miejsca i sposobu przeprowadzenia elekcji – elekcja viritim
b. podjęcie uchwały w sprawie pokoju religijnego i gwarancji dla różnowierców – tzw. akt konfederacji warszawskiej
c. ustalenie kompetencji interrexa i marszałka wielkiego koronnego

4. Pierwsza wolna elekcja – (IV-V 1573 r.)
a. główni kandydaci
– car Iwan IV
– arcyksiążę Ernest Habsburg
– książę andegaweński Henryk Walezy
– król Szwecji Jan III Waza
b. wybór Henryka Walezego
c. – sejm koronacyjny – II 1574 r.
d. artykuły henrykowskie – fundamentalne prawa Rzeczypospolitej
– Rzeczpospolita monarchią elekcyjną
– o wojnie i pokoju władca decyduje wspólnie z sejmem
– o pospolitym ruszeniu władca decyduje wspólnie z sejmem
– zakaz wyprowadzania pospolitego ruszenia poza granice państwa
– obowiązek utrzymywania wojska kwarcianego
– obowiązek przebywania przy władcy senatorów-rezydentów
– obowiązek zwoływania sejmu walnego na sześć tygodni nie rzadziej niż raz na dwa lata
– obowiązek przestrzegania tolerancji
– prawo poddanych do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi w przypadku nieprzestrzegania przez niego prawa
e. pacta conventa – indywidualne zobowiązania kandydata do tronu polskiego

5. Rządy Henryka III Walezego i drugie bezkrólewie
a. słabe zaangażowanie Henryka III w sprawy polskie
b. ucieczka Henryka III Walezego do Francji – VI 1574 r.
– śmierć króla Francji Karola IX – brata Henryka III Walezego
– poselstwo do Henryka Walezego z żądaniem jego powrotu do Polski
– sejm konwokacyjny w Warszawie – X 1575 r. – wyznaczenie terminu nowej elekcji

1: Polskie poselstwo u Henryka Walezego (obraz T. Axentowicza) ; 2. H. W. - Praca własna by WG. Wyobraźcie sobie... Oto moje alterego! Kim jestem? Mam wkrótce zostać premierem czy też królem waszego państwa. Nie zrażajcie się plotkami, że tak chodzę na imprezy z kumplami (przecież jestem wówczas ogolony i umalowany), no że i przedkładam męskie nad damskie towarzystwo, skoro nie stronię nawet od kobiet likkich obyczajów (które porywają z ulic Paryża doprowadzają do mnie moje minionki, he he)! (moja mutacjaza: stylight.co.uk); https://www.elle.pl/galeria/the-minionistas-znani-fashionisci-zamienieni-w-minionki/the-minionistas-znani-fashionisci-zamienieni-w-minionki-chou

Ciekawostki:

Jak Henryk Walezy został królem Polski?

Dzięki swoim posłowi, który obiecywał i kłamał ile wlezie...

Francuskiemu poselstwu do Polski przewodniczył Jean de Montluc de Balagny.

Wiekowy (70 lat!) dyplomata
niezwykle energiczny i skuteczny

kosztem były bardzo liczne i kosztowne zobowiązania, które podjął w imieniu przyszłego króla.
"Jego misja prawie się nie powiodła, gdyż w nocy z 23 na 24 sierpnia doszło w Paryżu do rzezi hugenotów (znanej jako noc św. Bartłomieja), co odpychało od kandydatury Walezego protestancką szlachtę w Polsce.

Natychmiast wykorzystali to Habsburgowie głosząc, że Walezy miał być głównym sprawcą rzezi paryskiej. Przedstawiali go dodatkowo jako okrutnika i tyrana. Jeana de Montluc gorzko pisał w liście do Paryża, że naprawdę chcąc by Henryk został polskim królem rzeź należało odłożyć.
Dyplomata starał się sprawę przedstawić tak, iż

rzeź spowodowana była spiskiem kalwińskim wymierzonym w króla Francji, dlatego postanowiono zamordować jego przywódców.
Walezy był przeciwnikiem krwawego rozrachunku,
osobiście ukrywał hugenotów.
Niemniej bardziej światła część szlachty nie dawała się tutaj oszukać, ale jednocześnie nie przekreślała kandydatury francuskiej.
Odpowiedzią polskiej szlachty było Uchwalenie w 1573 roku konfederacji warszawskiej, która gwarantowała wolność religijną w Polsce uznano za wystarczające zabezpieczenie praw religijnych w Polsce.

By zdobyć tron trzeba było obiecać wiele

Jedna z fraszek opisywała, że nawet złoty most na Wiśle by obiecał byleby polska szlachta wybrała Walezego.
Jego obietnice przekraczały nawet jego pełnomocnictwa.

Pacta conventa Henryka Walezego

W ramach pacta conventa nowy władca zawierał swoje osobiste zobowiązania. Te po raz pierwszy były wynegocjowane podczas elekcji w 1573 roku.
Jean de Montluc ustalił z polską szlachtą, że Henryk:

spłaci długi Zygmunta Augusta, każdego roku wyłoży 450 tysięcy złotych własnych środków na skarb polski,
wykształci 100 polskich szlachciców we Francji,
przyśle 4 tysiące piechoty gaskońskiej na wojnę z Iwanem IV Groźnym,
odbuduje polską flotę,
pozwoli polskim kupcom na wolny handel z Francją,
nie będzie nadawał urzędów cudzoziemcom oraz ograniczy swój francuski dwór.
Elementem pacta conventa był także sojuszu polsko-francuski i zobowiązanie wzajemnej pomocy na wypadek wojny.

Henryk Walezy uciekając z Polski w 1574 zatrzymał się m.in.we Frysztacie na Śląsku Cieszyńskim

"Kiedy w czerwcu 1574 roku Henryk Walezy, polski król, a zarazem następca francuskiego tronu, dowiedział się o śmierci swojego brata Karola IX, nie zastanawiał się długo. Uciekł z Krakowa do Francji. Po drodze jechał przez Śląsk Cieszyński. Zatrzymał się m.in. w gospodzie we Frysztacie, gdzie szybko zjadł obiad.
Właściciel gospody był mistrzem reklamy, bo jeszcze w 1597 roku na drzwiach lokalu wisiał herb Henryka Walezego z łacińskim napisem, informującym, że 19 czerwca 1574 roku stołował się tutaj król Polski i Francji". http://gazetacodzienna.pl/artykul/wiadomosci/wizyty-krolw-polskich-na-lasku-cieszynskim

minionki (mignoni) to jego wynalazek?

Henryk Walezy jako król Polski i Francji otaczał się młodymi mężczyznami, do których przylgnęła nazwa: mignon

nazwano ich mignonami - pieszczochami, bo byli ulubieńcami władcy.
Byli faworytami królewskimi - wszystko im było wolno.

byli codziennymi towarzyszami władcy, wszystko robili razem: wystepowali publicznie, bawili się, etc.
pełnili funkcję m.in. ochraniarzy władcy
była to grupa oddanych sobie i wiernych towarzyszy, którzy byliby dla niego oparciem przeciw intrygom dworskim i rodzinnym.
Tworzyli ją silni, dobrze zbudowani i wysportowani młodzieńcy, pełniący funkcję osobistej ochrony swego chlebodawcy.
Pochodzili przeważnie z ubogiej szlachty, wszystko więc zawdzięczali swemu dobroczyńcy. Niektórzy z nich mieli zajść wysoko.
Nie byli lubiani. Zuchwali i zaczepni, w burdach ulicznych odreagowywali konieczność bycia posłusznym wobec władcy.
Złe języki pomawiały ich o wszelkie złe skłonności, w tym o “włoskie obyczaje”, jak określano wówczas we Francji homoseksualizm.
Mignoni nosili się po kobiecemu:

długie, fryzowane włosy zawijali ponad aksamitnymi berecikami,
wkładali damskie, płócienne koszule z nakrochmalonymi, długimi na pół stopy kryzami.
ich stroje były bezlitośnie wyśmiewane.
Ich styl "noszenia się" był przyczyną pomawiania mignonów o homoseksualizm, choć mogą być uznane co najwyżej za przejaw łagodnego transwestytyzmu.
Wydaje się raczej, że nieco znudzone i szukające sensacyjnych rozrywek towarzystwo, przejawiało skłonności do podejmowania działań z pogranicza tego co akceptowane.
Żywe zamiłowanie do skandalu, do podejrzanych przebieranek, miały zadziwić świat, były wyrazem młodzieńczego protestu, wyzwaniem i prowokacją.

https://polskieradio.pl/8/405/artykul/2116620,henryk-walezy-ksiaze-sodomy-na-polskim-tronie
https://pl.wikipedia.org/wiki/Mignoni_Henryka_III_Walezego

Zginął zadźgany na sedesie przez fanatycznego mnicha, stało się to

podczas religijnej "wojny trzech Henryków" - już jako król Henryk III -
12 maja 1588 r., gdy zawsze katolicki Paryż zbuntował się przeciwko swojemu królowi

.Na jego temat panowało i panuje wiele stereotypów. Nie był wcale homoseksualistą, tylko tranwestytą.
Francuzi mówili o nim "książę Sodomy".

On przebierał się w kobiece suknie i udawał kogoś innego niż był.

Rodzeństwo go nienawidziło.
Matka - Katarzyna Medycejska niezwykle kochała.

marzyła o koronie dla ukochanego syna, jakiejkolwiek - choćby polskiej.

Ciekawostki:

Jan Zamojski
przykład najbarziej spektakularnej kariery politycznej etc.

przez ok. 20 lat był najpotężniejszym z Polaków, który jako szara eminencja rządził Rzeczypospolitą
bali się go także poza granicami Polski, z jego incjatywy Polacy zdobyli m.in. Bukareszt, stolice dzisiejszej Rumunii
ze średniego szlachcica, posiadającego 4 wioski awansował na magnata, "wicekróla", posiadającego ponad 20 miast i 800 wiosek, twórcę najnowocześniejszego ośrodka z własną akademią;
już jako student został wybrany rektorem uniwersytetu w Bolonii
zrobił karierę jako 30-letni "młodzian" nadawał ton życiu plolitycznemu Polski; w wieku 40 lat był kanclerzem i piastował dożywotnio rolę hetmana koronnego
osobiście "wybrał" i "koronował" (tzn. przeforsował kandydatury) 3 polskich królów:

Anny Jagielonki
Stefana Batorego
Zygmunta III Wazy

stworzył pierwszą "partię polityczną" w historii Polski, która najpierw popierała, a później zaciekle zwalczała Zygmunta III Wazę

"(...) Gdy Mołdawia wymknęła nam się z dłoni, hetman Jan Zamoyski w 1595 roku osadził na tronie Jeremiego Mohyłę. Nowy hospodar uznał Mołdawię za polską prowincją, a plany zakładały nawet wcielenie kraju do Polski i nadanie Mohyle tytułu wojewody.
5 lat później Michał Waleczny zjednoczył wszystkie rumuńskie ziemie – Wołoszczyznę, Mołdawię i Siedmiogród, zrzucając z tronu Jeremiego Mohyłę. Zamoyski szybko odbił Mołdawię i pokonał Michała. Wołosi uznali za hospodara młodszego brata Jeremiego. Jeszcze w tym samym roku polski pułk wyparł Turków z Bukaresztu. Tak oto dotarliśmy do Dunaju! za: https://ciekawostkihistoryczne.pl/2016/02/08/czy-polska-byla-najpotezniejszym-imperium-na-kontynencie-mamy-na-to-10-dowodow/

2. 7. Panowanie Stefana Batorego

1. Druga wolna elekcja – XI-XII 1575 r.
a. najważniejsi kandydaci:
– cesarz Maksymilian II Habsburg
– król Szwecji Jan III Waza
– książę Siedmiogrodu Stefan Batory
– carewicz Fiodor
b. ogłoszenie przez prymasa Jakuba Uchańskiego elekcji Maksymiliana II Habsburga
– elekcja nastąpiła bez porozumienia ze szlachtą
– odrzucenie elekcji przez szlachtę
c. ogłoszenie elekcji Anny Jagiellonki i Stefana Batorego
d. małżeństwo Stefana Batorego i Anny Jagiellonki
e. Panowanie Stefana Batorego (1576-1586)

2. Wojna z Gdańskiem (1576-1577)
a. dążenie Gdańska do odwołania Statutów Karnkowskiego
b. decyzja Stefana Batorego o siłowym rozstrzygnięciu sporu
– miasto zostało skazane na infamię
– konfiskata towarów kupców gdańskich
– skierowanie całego handlu polskiego do Elbląga
– walki zbrojne (zwycięska dla wojsk królewskich bitwa pod Lubiszewem)
– zakończone niepowodzeniem oblężenie Gdańska przez wojska królewskie
c. kompromis – 1577 r.
– Gdańsk ukorzył się przed królem
– król obiecał zniesienie Statutów Karnkowskiego (zrealizowano na sejmie w 1585 r.)

3. Reforma sądownictwa
a. utworzenie Trybunału Koronnego (1578 r.)
– w skład wchodzili przedstawiciele szlachty wybierani na sejmikach deputackich
– przejął kompetencje sądów królewskich
b. utworzenie Trybunału Litewskiego

4. Reforma wojskowa – Utworzenie piechoty wybranieckiej
5. Wojny z Moskwą o Inflanty
a. działania zbrojne
– zdobycie Połocka – 1579 r.
– zdobycie Wielkich Łuków – 1580 r.
– oblężenie Pskowa – 1581 r.
b. rozejm w Jamie Zapolskim – 1582 r.
– Polska odzyskała Inflanty i ziemię połocką
– odsunięcie państwa moskiewskiego od Bałtyku na ponad sto lat
6. Wzrost znaczenia Jana Zamojskiego

https://youtu.be/SUrbT6Gsgpc?t=333

Na marginesie: Bona "z Forsą" raz jeszcze:

Dama z gronostajem (zwyczajowo Dama z łasiczką) – obraz autorstwa Leonarda da Vinci namalowany około 1489 roku. Olej na desce orzechowej (ok. 50x40 cm; z użyciem tempery).

Przedstawia Cecylię Gallerani, kochankę księcia Ludwika Sforzy.
Jest jednym z najcenniejszych muzealiów i jedynym dziełem Leonarda da Vinci w Polsce (jego wartość może sięgać nawet 300 mln euro).
Znajduje się w zbiorach Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.
Skąd obraz wziął sie w Polsce?

Obraz zakupił książę Adam Jerzy Czartoryski (1788)
sprezentował go swojej matce Izabeli Czartoryskiej.
Wystawiany był w Domu Gotyckim w Puławach.
W czasie powstania listopadowego został wywieziony do Paryża.
Pod koniec XIX wieku, około 1880 roku został sprowadzony do Krakowa do tworzonego tam Muzeum Czartoryskich.
Od blisko 150 lat można go podziwiać w Krakowie nieopodal Rynku na ul. Pijarskiej 15 (równoległa do Floriańskiej), Tam można go podziwiać do dziś (zrabowany przez Niemców powrócił do Polski; obecnie jest własnością państtwa polskiego)

"Książę Adam Jerzy kupił go we Włoszech dla swojej matki Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej, która wówczas tworzyła w Puławach pierwsze polskie muzeum
Po upadku powstania listopadowego obraz przewieziono do pałacu w Sieniawie i zamurowano na 8 lat w alkowie jednej z pałacowych komnat, aby uchronić go przed kradzieżą zaborców.
W roku 1840 portret Damy z gronostajem przewieziono do paryskiego Hôtel Lambert, siedziby Czartoryskich na emigracji.
Tam pozostawał przez przeszło 30 lat, niedostępny dla publiczności.
pod koniec XIX wieku Czartoryscy przenieśli swoje zbiory do Krakowa, który był wówczas pod zaborem austriackim. Po raz pierwszy na widok publiczny portret Cecylii został wystawiony w 1876 roku, gdy zostało otwarte Muzeum Czartoryskich.
https://niezlasztuka.net/o-sztuce/dama-z-gronostajem-jedyne-dzielo-leonarda-da-vinci-w-polskich-zbiorach/?gclid=Cj0KCQiAo-yfBhD_ARIsANr56g6gpRlD_3gZD0fppSTsiUX9_RrXuzpkdSlwrH9bJ5tvrQSxBmFQF9gaAsHTEALw_wcB
Mirosław Sikorski, kopia Damy z gronostajem, 2001, fot. www.flickr.com/photos/iks_berto

Kim był Ludwik Sforza?

Przez 20 lat rządził Mediolanem, czyniąc z niego najpotężniejsze i najbardziej kwinące pod względem kulturalnym państwo włoskie i europejskie.
Na stanowisku tym zastąpił zamordowanego brata, jako regent jego syna, którego następnie otruł w 1494

sprawował władzę jako regent małoletniego bratanka Gian Galeazzo Sforzy
ten był ojcem Bony Sforzy, otrutego w wieku zaledwie 25 lat
osierocił 4 dzieci w tym Bonę), a po jego śmierci został

Jego bezpośrednie rządy (księciem Mediolanu był w latach 1494-1500) przerwała inwazja francuska, która skończyłą się dla niego śmiercią w niewoli

W czasie portretowania Cecylii jej kochanek "dogrywał" swój ożenek stąd Leonardo da Vinci nie mógł w związku z tym ukazać kochanków splecionych w miłosnym uścisku.
Zwierzę

Trzymane przez modelkę zwierzę to:

gronostaj,
lub wg wcześniejszych ocen łasiczka bądź fretka,

zwierze ma złożone znaczenie emblematyczne, tj. symboliczne.
Grecka nazwa galé („koci”) zawiera się w nazwisku Gallerani – jest więc nawiązaniem do nazwiska modelki.
Zwierzę jest również czytelnym symbolem Ludwika Sforzy, nazywanego przez współczesnych „Ermellino”, czyli „Gronostaj”, w nawiązaniu do prestiżowego Orderu Gronostaja, którego był kawalerem, i którego wizerunku używał jako swojego godła.
Gronostaj, spoczywający na łonie modelki, jest zawoalowanym przedstawieniem tej sytuacji.

Artysta umieścił zwierzątko w taki sposób, by zakrywało brzemienność modelki (nosiła ona syna Ludwika – Cesare) jednocześnie w symboliczny sposób mówiąc o jej „błogosławionym stanie”.

W 1527, w wyniku upadku z konia, królowa przedwcześnie urodziła swego drugiego syna Olbrachta, który zmarł w dniu narodzin[5]. Po tym wydarzeniu królowa nie mogła mieć więcej dzieci.
W rok po powrocie do księstwa Bari Bona Sforza została otruta przez swego zaufanego dworzanina Jana Wawrzyńca Pappacodę. Inicjatorami zabójstwa byli Habsburgowie, którzy mieli zyskać na sfałszowaniu jej testamentu, a jednocześnie unikali konieczności spłaty pożyczki w wysokości 430 tys. dukatów, jakiej Bona udzieliła księciu Alby, namiestnikowi króla Hiszpanii, Filipa II (sumy neapolitańskie). Pomimo starań ze strony polskiej dobra przejęte na podstawie sfałszowanego testamentu nigdy nie wróciły do prawowitych właścicieli[6].
Była podejrzana o zatrucie książąt mazowieckich – Stanisława i Janusza III[8][9][10], oraz synowej Barbary Radziwiłłówny
Dzięki niej również na polskie stoły trafiło wiele nieznanych wcześniej warzyw, tzw. włoszczyzna: kalafior, karczochy, fasola szparagowa, brokuły, kapusta, marchew, sałata czy szpinak. Również dzięki niej w Polsce pojawiły się makarony włoskie i przyprawy korzenne, które królowa uwielbiała. Wraz z przybyciem Bony wzrosło też spożycie wina, które stopniowo wypierało miody pitnes

Podsumowanie rozdziału II: „Złoty wiek” Rzeczypospolitej

Polityka międzynarodowa ostatnich Jagiellonów

1. Po Kazimierzu Jagiellończyku tron Polski objął jego syn Jan Olbracht (1492-1501), który bezskutecznie próbował podporządkować sobie Mołdawię w 1497 r. Gdy bezpotomnie zmarł, polską koronę przejął jego brat Aleksander (1501-1506). On też nie pozostawił po sobie potomka, a królem Polski został Zygmunt Stary (1506-1548).

2. Za panowania Zygmunta Starego mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm i złożył hołd lenny polskiemu władcy. Wojna z Moskwą przyniosła utratę Smoleńska, a z Turcją zawarto pokój wieczysty.

3. Po śmierci Zygmunta Starego polski tron objął (ego syn Zygmunt August (1548-1572). Zawarł on układ z Habsburgami o przyjaźni i bezskutecznie starał się rozszerzyć polskie wpływy nad Bałtykiem.

4. W latach 1563-1570 trwała I wojna północna pomiędzy Szwecją, Danią, Moskwą i Polską. Jej skutkiem był podział Inflant.

Demokracja szlachecka

1. Przywileje, jakie uzyskiwała szlachta, uczyniły z niej dominującą warstwę społeczną. Dokonało się to kosztem mieszczaństwa (zabroniono mu kupować majątki ziemskie) i chłopów (ograniczono ich prawa).

2. Najważniejsze decyzje dotyczące Polski zapadały na sejmie walnym, który od 1493 r. składał się z trzech stanów I króla, senatu i izby poselskiej. Tę ostatnią tworzyli przedstawiciele szlachty wybierani wcześniej na sejmikach. Od 1505 r., ćzyli roku uchwalenia konstytucji Nihil novi, król nie mógł wprowadzać nowego prawa bez zgody sejmu. Ponadto podczas tzw. wojny kokoszej (1537 r.) król potwierdził elekcyjność tronu.

3. Szlachta w XVI w. stanowiła ok. 6-7% społeczeństwa, ale nie była jednorodną warstwą społeczną. Tworzyły ją ma-gnateria, szlachta średnia, zagrodowa i gołota.

4. Za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów powstał tzw. ruch egzekucyjny. Wśród jego postulatów było m.in. odebranie krótewszczyzn z rąk magnatów.

Reformacja i kontrreformacja w Rzeczypospolitej

Nowe idee religijne szybko przenikały na polskie ziemia Luteranizm przyjmowało mieszczaństwo, a kalwinizrr. szlachta. Pojawił się też niezrealizowany postulat utworzenia w Polsce kościoła narodowego.

Bracia polscy (arianie) to wyznanie protestanckie, którego członkowie byli krytykowani z powodu kwestii doktrynalnych. Część z nich głosiła radykalne postulaty społeczne

Na ziemiach polskich nie doszło do wybuchu walk o podłożu religijnym. W 1570 r. przedstawiciele większości wyznań protestanckich zawarli porozumienie, tzw. zgodę sandomierską. Następnie w 1573 r. uchwalono akt konfederacji warszawskiej, wprowadzający wolność religijną.

W działaniach kontrreformacyjnych w Rzeczypospolitej dużą rolę odegrali jezuici, którzy zostali tu sprowadzeni w latach 60. XVI w.

W 1596 r. zawarto unię brzeską, która doprowadziła do powstania kościoła greckokatolickiego.

Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku

1. Społeczeństwo Rzeczypospolitej tworzyły cztery stany -szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo, a poza nimi Żydzi i Ormianie oraz ludzie luźni.

2. Miasta Rzeczypospolitej nie były tak silne i duże jak ośrodki na zachodzie Europy. Władzę w nich sprawowali najbogatsi mieszczanie (patrycjat). Głównymi zajęciami mieszkańców miast były rzemiosło i handel.

3. Zwiększenie zapotrzebowania na zboże spowodowało rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Rzeczypospolitej. Szlachta, korzystając z przywilejów, zakładała folwarki i wprowadziła poddaństwo chłopów.

4. Handel zbożem i innymi produktami rolnymi oraz leśnymi z terenów Rzeczypospolitej odbywał się w dużej mierze przez Gdańsk. Jego mieszkańcy bogacili się dzięki udziałowi w tej wymianie. Z kolei szlachta za pieniądze ze sprzedaży swoich towarów chętnie kupowała dobra luksusowe i artykuły kolonialne.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

1. Unia personalna pomiędzy Polską i Litwą nie miata trwałego charakteru, czemu sprzyjali sami Jagiellonowie - nie chcieli, aby tron litewski przestał być dziedziczny i stał się elekcyjny jak polski. Dopiero z powodu braku potomka Zygmunt August zmienił zdanie w tej kwestii. Za zawarciem unii realnej opowiadała się natomiast szlachta z obu państw.

2. 1 lipca 1569 r. w Lublinie został zaprzysiężony akt unii realnej pomiędzy Polską i Litwą - powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, rządzona przez jednego władcę, mająca jeden sejm, wspólną monetę i politykę zagraniczną. Odrębne pozostały urzędy centralne, wojsko i skarby państwowe.

3. Rzeczpospolita stała się jednym z największych państw w Europie, lecz ciężar polityki zagranicznej przesunął się na wschód. Nastąpiła wewnętrzna migracja szlachty, która mogła swobodnie osiedlać się w całym kraju.

4. Rzeczpospolitą zamieszkiwało wiele narodowości wyznających różne religie i wyznania chrześcijańskie, co sprawiało, że społeczeństwo tworzyło wieloetniczną i wielo-wyznaniową mozaikę.

Panowanie Stefana Batorego

1. Na elekcji w 1575 r. doszło do podw<5fnego wyboru—prymas ogłosił królem cesarza Maksymiliana II Habsburga, a szlachta wybrała Annę JagteBonkę wraz z mającym J% poślubić Stefanem Batorym. Ostatecznie ta para zasiadła na tronie Rzeczypospolitej w 1576 r.

2. Na początku panowania Batory stoczył wojnę z Gdańskiem, która zakończyła się uznaniem nowego króla i zapłatą kontrybucji przez miasto. W tym czasie do loflant wkroczyła też armia moskiewska. Władca, aby zdobyć poparcie szlachty i podatki na wojnę, zrzekł się części swoich uprawnień sądowniczych (powstał Trybunał Koronny i Trybunał Litewski). Powołał też nową formację wojskową - piechotę wybramecką.

3. W latach 1579-1581 odbyły się trzy wyprawy na Moskwę, która zakończyły się zwycięstwem Rzeczypospolitej i rozejmem w Jamie Zapolskim w 1582 r. Państwo moskiewskie zostało odsunięte od Bałtyku i musiało zwrócić zajęte Inflanty oraz ziemię połocką.

4. W kraju rosła w siłę opozycja wobec Batorego, a konflikt ze szlachtą zaostrzyła sprawa Samuela Zborowskiego. Został on oskarżony o antykrólewski spisek i stracony.

Pierwsza wolna elekcja

1. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w Rzeczypospolitej zapanowało bezkrólewie, na czas którego zastępcą monarchy został interrex. Szlachta zawiązała konfederacje kapturowe.

2. Pierwsza wolna elekcja odbyła się w 1573 r. O tron Rzeczypospolitej ubiegało się kilku kandydatów, lecz poparcie szlachty głosującej osobiście uzyskał Henryk Wale-zjusz, brat króla Francji.

3. Nowy władca musiał zaprzysiąc dwa dokumenty - Artykuły henrykowskie (zbiór najważniejszych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, m.in. elekcyjność tronu, uprawnienia sejmu, wolność religijną) oraz pacta conventa (osobiste zobowiązania władcy).

4. Panowanie Henryka Walezego trwało kilka miesięcy. Wyjechał on z Rzeczypospolitej po otrzymaniu informacji

o śmierci swojego brata, króla Francji. Władcy postawiono ultimatum, w którym zobowiązano go do powrotu w ciągu roku. Nie dotrzymał tego zobowiązania i ponownie ogłoszono bezkrólewie.

Kultura i sztuka renesansu polskiego

1. Idee odrodzenia upowszechniały się na ziemiach polskich dzięki podróżom młodych szlachciców na studia do Italii oraz dzięki wpływowi dworu Jagiellonów. Władcy przebudowali zamek wawelski, a nowy styl zyskiwał popularność wśród mieszkańców Krakowa. Drugim ważnym ośrodkiem sztuki renesansu był Gdańsk.

2. Polska nauka zasłynęła z wielu osiągnięć, spośród których największe znaczenie miała teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Rozwijały się medycyna, geografia i historia.

3. W XVI w. powstawały kolejne szkoły parafialne, jednak uczono w nich tylko chłopców pochodzących ze szlachty lub mieszczaństwa. Swoje placówki edukacyjne tworzyli też protestanci. Uczelnie wyższe działały w Krakowie, Wilnie, Zamościu i Rakowie.

4. Rozwój literatury renesansowej umożliwiły drukarnie, które zakładano od lat 70. XV w. Polscy pisarze tworzyli zarówno po łacinie, jak i po polsku. Powstawały dzieła dotyczące ważnych kwestii społecznych i politycznych.

„Cieszyński Wawel” - Pałac w stylu renesansowym, w którego wnętrzach mieści się izba regionalna z eksponatami dotyczącymi życia dawnej wsi cieszyńskiej, hotel oraz restauracja.

https://zwrot.cz/2019/05/spacery-ze-zwrotem-palac-w-konczycach-malych-zwany-cieszynski-wawel/

Słowniczek pojęć

administracja

Chronologia wydarzeń

1493 r. – pierwszy sejm walny

1496 r. – wydanie przywileju piotrkowskiego
1505 r. – uchwalenie konstytucji Nihil novi
1514 r. – bitwa pod Orszą
1515 r. – zjazd monarchów w Wiedniu
1519-1521 – ostania wojna z zakonem krzyżackim
1525 r. – traktat krakowski
1525 r. – hołd pruski
1531 r. – bitwa pod Obertynem
1561 r. – hołd lenny Gottharda Kettlera
1563–1570 – pierwsza wojna północna
1569 r. – unia lubelska
1570 r. – ugoda sandomierska
1572 r. – śmierć Zygmunta II Augusta
1573 r. – konfederacja warszawska
1573 r. – ustanowienie artykułów henrykowskich
1573 r. – pierwsza wolna elekcja – elekcja Henryka Walezego
1576 r. – koronacja Stefana Batorego
1578-1581 – wojna z Moskwą o Inflanty
1582 r. – rozejm w Jamie Zapolskim
1587 r. – elekcja Zygmunta III Wazy
1588 r. – bitwa pod Byczyną
1596 r. – unia brzeska

Galeria postaci

Albrecht Hohenzollern

Katalog nazw

Państwo polsko-litewskie w czasach ostatnich Jagiellonów. Uczeń:

opisuje zmiany terytorialne państwa polsko-litewskiego i charakteryzuje jego stosunki z sąsiadami w XVI w.;
wyjaśnia funkcjonowanie najważniejszych instytucji życia politycznego w XVI-wiecznej Polsce i ocenia funkcjonowanie demokracji szlacheckiej;
omawia polską specyfikę w zakresie rozwiązań ustrojowych, struktury społecznej i modelu życia gospodarczego (gospodarka folwarczno-pańszczyźniana) na tle europejskim;
przedstawia sytuację wyznaniową na ziemiach państwa polsko-litewskiego w XVI w.

Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Uczeń:

wyjaśnia przyczyny, okoliczności i następstwa zawarcia unii realnej pomiędzy Koroną a Litwą;
charakteryzuje ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów w świetle postanowień unii lubelskiej;
opisuje strukturę terytorialną i ludnościową Rzeczypospolitej Obojga Narodów;
wyjaśnia prawne i kulturowe podstawy tolerancji religijnej na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI w.

Pierwsze wolne elekcje i ich następstwa. Uczeń:

opisuje okoliczności, zasady, przebieg i następstwa pierwszych wolnych elekcji;
charakteryzuje działania Stefana Batorego w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej;
zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów państwa polsko-litewskiego w XVI w. z wydarzeniami europejskimi.

Renesans w Polsce. Uczeń:

ocenia dorobek polskiej myśli politycznej doby renesansu;
rozpoznaje dokonania twórców polskiego odrodzenia w dziedzinie kultury.

Mini-Zadanie:

Wypisz po 4-7 myślników: ciekawostek lub rzeczy ważnych z filmów:
Wojny Rzeczypospolitej w XVII wieku - podwumowane w 7 minut
https://youtu.be/OK97sEWTN4c
Husaria: w tym bitwy pod Kirholmem i Kłuszynem: https://www.youtube.com/watch?v=ZEJak1DDm6k&ab_channel=SandRhomanHistory
- włącz polskie napisy i postaraj się wyłapać 14:00- Kłuszyn
Początek wojen ze Szwecją
https://www.youtube.com/watch?v=8XOpOtxezAs&ab_channel=Historiapodostrymk%C4%85tem
Potop szwedzki
https://www.youtube.com/watch?v=8v5HFwvrtNI&ab_channel=Historiapodostrymk%C4%85tem

Przygotowując się do lekcji, sprawdzianu, itd. korzystamy m.in. z treści przygotowanych Wiesława Zdziabka, który opracował skrót najważniejszych informacji, które powinien opanować uczeń w ramach zajęć z historii (zob.: https://www.e-historia.com.pl/35-liceum-i-technikum-po-gimnazjum/notatki-z-historii-zakres-podstawowy/). Materiały te wykorzystano, w celach edukacyjnych, przygotowując niniejszą stronę. Część skryptów i treści zamieszczono powyżej w formie adaptacji, część na prawach cytatu (wówczas oznaczone cudzysłowem lub apostrofem wg schematu: 'treść'), ich autorem jest pan Wiesław Zdziabek, któremu serdecznie dziękujemy za udostępnienie ich on-line. Na stronie zamieszczono także fragmenty podręcznika Wydawnictwa Nowa Era oraz inne treści znalezione w zasobach Internetu. W przypadku gdyby powyższe publikacje naruszały prawa autorskie i własnościowe osób i instytucji prosimy o kontakt z autorem bloga.

NASZO DZIEDZINA - WIELKA HISTORIA W MAŁYM MIASTECZKU

Search This Blog

Projekty w których biorą udział uczniowie naszego Liceum: