Sprawdzian - XVI wiek

Sprawdzian - XVI wiek,

23 6

22 5+

21 5

19 4+

17 4

15 3+

13 3

11 2+

9 2

7 1+'

47 6
45 5+
42 5
39 4+
35 4
31 3+
26 3
23 2+
19 2
15 1+'

46 6

44 5+

41 5

38 4+

35 4

30 3+

25 3

22 2+

18 2

14 1+'

51 6

49 5+

46 5

42 4+

38 4

33 3+

28 3

24 2+

20 2

16 1+'

Wymagania ogólne:

Wymagania szczegółowe, zob.: poniżej ( https://koperlo.blogspot.com/2023/02/sprawdzian-xvi-wiek.html )

(okrojone- żebyście nie musieli się za dużo uczyć, bo jeszcze by się nasze cenne główki przegrzały :)

Wymagania ogólne:

R. I. tematy: I.5-7 (tematy skreślonych prawie nie będzie na sprawdzianie - wyjątkiem treści i postacie wymienione poniżej)

~~1. 1. Wielkie odkrycia geograficzne~~
~~1. 2. Podboje kolonialne~~
~~1. 3. Skutki wielkich odkryć geograficznych~~
~~1. 4. Kultura i sztuka renesansu~~
1. 5. Reformacja
1. 6. Kontrreformacja
1. 7. Sytuacja polityczna w Europie w XV wieku

R. II. tematy: 1-8

2. 1. Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów
2. 2. Demokracja szlachecka w Polsce
2. 3. Reformacja i kontrreformacja w Polsce
2. 4. Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku
2. 5. Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów
2. 6. Pierwsza wolna elekcja
2. 7. Panowanie Stefana Batorego
2. 8. Kultura i sztuka renesansu w Polsce

Z powyższego opanuj

- skrót wiadomości ("niebieskie" podsumowanie materiału z podręcznika), tak by umieć odpowiedzieć na pytania Prawda czy fałsz (zob. poniżej - Podsumowanie dla tematów...)

- wybrane (przedstawione niżej postacie), tak by móc dopasować podpis do nazwiska itp.

- chronologia wydarzeń, np. uszereguj w kolejności chronologicznej - nie musisz znać dat! (poza pogrubionymi)

- 4 ciekawostki z zajęć

- humorystyczny rysunek edukacyjny

43 6

41 5+

39 5

36 4+

32 4

28 3+

24 3

21 2+

17 2

13 1+'

47 6

45 5+

42 5

39 4+

35 4

31 3+

26 3

23 2+

19 2

15 1+'

Podsumowanie rozdziału I Europa i Nowy Świat

Wielkie odkrycia geograficzne

2. Pierwsze wyprawy zaczęli organizować Portugalczycy - najpierw opiynęii południowy kraniec Afryki, a następnie dotarli do Indii. Z kolei Hiszpanie wysłali wyprawę pod dowództwem Krzysztofa Kolumba, która w 1492 r. dotarła do Nowego świata, jak nazwano kontynent amerykański. Sfinansowali też wyprawę, która w latach 1519-1522 opłynęła Ziemię.

3. W1494 r. Hiszpania i Portugalia zawarły traktat w Tordesilias, dzielący świat na strefy wpływów. Hiszpanii przyznano ziemie na wschód od wyznaczonej linii (prawie cała Ameryka), a Portugalii na zachód (Azja i Afryka).

Podboje kolonialne

1. Kontynent amerykański przed przybyciem Europejczyków był zamieszkiwany przez Indian. Spośród tamtejszych ludów największe osiągnięcia cywilizacyjne mieli Majowie, Aztekowie i Inkowie.

2. Hiszpanie prowadzili od początku XVI w. podbój terenów zamieszkanych przez Indian. Portugalczycy zdobyli zaś posiadłości w Ameryce Południowej, Afryce i Azji.

3. Skutki ekspansji kolonialnej to m.in.: wzrost bogactwa Hiszpanii i Portugalii, wyludnienie wielu zamorskich obszarów, niszczenie kultur rdzennych mieszkańców, wprowadzanie chrześcijańskich i europejskich wzorców kulturowych w koloniach. Niepohamowana żądza zysków kolonizatorów i wysoka śmiertelność Indian spowodowały, że do Ameryki zaczęto sprowadzać niewolników z Afryki.

Kultura i sztuka renesansu

2. Upowszechnianie idei renesansu i dzieł jego twórców ułatwił druk, który ok. 1455 r. wynalazł Jan Gutenberg. Ponadto coraz częściej pisano w językach narodowych.

3. Przełomową dla nauki teorię heliocentryczną przedstawi Mikołaj Kopernik, który w dziele O obrotach sfer niebieskich wykazał, że to Ziemia wraz z innymi planetami porusza się po orbitach wokół Słońca.

Reformacja w Europie

1. Przyczyną reformacji byt kryzys Kościoła, który objawiat się m.in. symonią (sprzedawaniem stanowisk kościelnych), nepotyzmem (obsadzaniem kościelnych urzędów krewnymi), łamaniem przez duchownych zasad celibatu i ubóstwa.

2. Działania Marcina Lutra i ogłoszenie w 1517 r. w Wittenberdze tez przeciwko odpustom dały początek reformacji, czyli działaniom na rzecz odnowy chrześcijaństwa. Konflikt Uiträ z papieżem doprowadził do powstania wy-znania ewangelicko-augsburskiego.

3. Szybkie rozprzestrzenianie się nowych idei religijnych przyczyniło się do wybuchu wojen. W Niemczech zakończył je pokój augsburski z 1555 r., w którym wybór wiary uzależniono od woli władcy. Dochodziło też do zamieszek na tle religijnym, prześladowań oraz niszczenia świątyń,

4. W Szwajcarii działalność Jana Kalwina doprowadziła do powstania Kościoła ewangelicko-reformowanego. W Anglii król Henryk VIII w 1534 r. ogłosił Akt supremacji, co dało początek kościołowi narodowemu.

Kontrreformacja

1. Kościół podjął działania w ceki wewnętrznej reformy. Wiatach 1545-1563 odbyły się obrady soboru w Trydencie, którego wynikiem było m.in. potwierdzenie przywódczej roli papieża, uznanie za źródło Objawienia Boskiego i tradycji, powstanie katechizmu trydenckiego, zwiększenie dyscypliny wśród duchownych.

2. Walka z protestantami i głosicielami teorii niezgodnych z nauczaniem Kościoła odbywała się z pomocą inkwizycji papieskiej, jezuitów, a także poprzez cenzurę (indeks ksiąg zakazanych).

3. W niektórych państwach próbowano siłą wyeliminować protestantyzm. We Francji doprowadziło to do wybuchu wojny domowe) z tamtejszymi kalwinistami (hugenotami). W 1572 r. w Paryżu doszło do ich rzezi i dopiero Edykt nantejski z 1598 r., gwarantujący wolność religijną, zakończył konflikt.

4. W Kościele katolickim - aby odróżnić się od protestantów - rozbudowano oprawę liturgiczną, bogato wyposażano świątynie, rozwinięto kult maryjny, popularyzowano pielgrzymki.

Potęgi europejskie w XVI wieku

3. Konflikt pomiędzy Anglią i Hiszpanią dotyczył wpływów zarówno w Europie, jak i koloniach. Dodatkowo na relacje pomiędzy państwami wpływały różnice wyznaniowe. W 1588 r. hiszpański władca wypowiedział wojnę Anglii, lecz jego flota (tzw. Wielka Armada) doznala klęski.

4. W XVI w. umacniała się pozycja Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Jego władca Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara Wszechrusi i podbijał Syberię. Ponadto przeprowa-dził reformy wewnętrzne.

Podsumowanie rozdziału II: „Złoty wiek” Rzeczypospolitej

(dat panowania nie musimy znać, ale kolejność władców już tak)

Polityka międzynarodowa ostatnich Jagiellonów

1. Po Kazimierzu Jagiellończyku tron Polski objął jego syn Jan Olbracht (1492-1501), który bezskutecznie próbował podporządkować sobie Mołdawię w 1497 r. Gdy bezpotomnie zmarł, polską koronę przejął jego brat Aleksander (1501-1506). On też nie pozostawił po sobie potomka, a królem Polski został Zygmunt Stary (1506-1548).

2. Za panowania Zygmunta Starego mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm i złożył hołd lenny polskiemu władcy. Wojna z Moskwą przyniosła utratę Smoleńska, a z Turcją zawarto pokój wieczysty.

3. Po śmierci Zygmunta Starego polski tron objął jego syn Zygmunt August (1548-1572). Zawarł on układ z Habsburgami o przyjaźni i bezskutecznie starał się rozszerzyć polskie wpływy nad Bałtykiem.

4. W latach 1563-1570 trwała I wojna północna pomiędzy Szwecją, Danią, Moskwą i Polską. Jej skutkiem był podział Inflant.

Demokracja szlachecka

1. Przywileje, jakie uzyskiwała szlachta, uczyniły z niej dominującą warstwę społeczną. Dokonało się to kosztem mieszczaństwa (zabroniono mu kupować majątki ziemskie) i chłopów (ograniczono ich prawa).

2. Najważniejsze decyzje dotyczące Polski zapadały na sejmie walnym, który od 1493 r. składał się z trzech stanów I króla, senatu i izby poselskiej. Tę ostatnią tworzyli przedstawiciele szlachty wybierani wcześniej na sejmikach. Od 1505 r., czyli roku uchwalenia konstytucji Nihil novi, król nie mógł wprowadzać nowego prawa bez zgody sejmu. Ponadto podczas tzw. wojny kokoszej (1537 r.) król potwierdził elekcyjność tronu.

3. Szlachta w XVI w. stanowiła ok. 6-7% społeczeństwa, ale nie była jednorodną warstwą społeczną. Tworzyły ją magnateria, szlachta średnia, zagrodowa i gołota.

4. Za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów powstał tzw. ruch egzekucyjny. Wśród jego postulatów było m.in. odebranie krótewszczyzn z rąk magnatów.

Reformacja i kontrreformacja w Rzeczypospolitej

Nowe idee religijne szybko przenikały na polskie ziemia Luteranizm przyjmowało mieszczaństwo, a kalwinizrr. szlachta. Pojawił się też niezrealizowany postulat utworzenia w Polsce kościoła narodowego.

Bracia polscy (arianie) to wyznanie protestanckie, którego członkowie byli krytykowani z powodu kwestii doktrynalnych. Część z nich głosiła radykalne postulaty społeczne

Na ziemiach polskich nie doszło do wybuchu walk o podłożu religijnym. W 1570 r. przedstawiciele większości wyznań protestanckich zawarli porozumienie, tzw. zgodę sandomierską. Następnie w 1573 r. uchwalono akt konfederacji warszawskiej, wprowadzający wolność religijną.

W działaniach kontrreformacyjnych w Rzeczypospolitej dużą rolę odegrali jezuici, którzy zostali tu sprowadzeni w latach 60. XVI w.

W 1596 r. zawarto unię brzeską, która doprowadziła do powstania kościoła greckokatolickiego.

Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku

1. Społeczeństwo Rzeczypospolitej tworzyły cztery stany -szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo, a poza nimi Żydzi i Ormianie oraz ludzie luźni.

2. Miasta Rzeczypospolitej nie były tak silne i duże jak ośrodki na zachodzie Europy. Władzę w nich sprawowali najbogatsi mieszczanie (patrycjat). Głównymi zajęciami mieszkańców miast były rzemiosło i handel.

3. Zwiększenie zapotrzebowania na zboże spowodowało rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Rzeczypospolitej. Szlachta, korzystając z przywilejów, zakładała folwarki i wprowadziła poddaństwo chłopów.

4. Handel zbożem i innymi produktami rolnymi oraz leśnymi z terenów Rzeczypospolitej odbywał się w dużej mierze przez Gdańsk. Jego mieszkańcy bogacili się dzięki udziałowi w tej wymianie. Z kolei szlachta za pieniądze ze sprzedaży swoich towarów chętnie kupowała dobra luksusowe i artykuły kolonialne.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

1. Unia personalna pomiędzy Polską i Litwą nie miata trwałego charakteru, czemu sprzyjali sami Jagiellonowie - nie chcieli, aby tron litewski przestał być dziedziczny i stał się elekcyjny jak polski. Dopiero z powodu braku potomka Zygmunt August zmienił zdanie w tej kwestii. Za zawarciem unii realnej opowiadała się natomiast szlachta z obu państw.

2. 1 lipca 1569 r. w Lublinie został zaprzysiężony akt unii realnej pomiędzy Polską i Litwą - powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, rządzona przez jednego władcę, mająca jeden sejm, wspólną monetę i politykę zagraniczną. Odrębne pozostały urzędy centralne, wojsko i skarby państwowe.

3. Rzeczpospolita stała się jednym z największych państw w Europie, lecz ciężar polityki zagranicznej przesunął się na wschód. Nastąpiła wewnętrzna migracja szlachty, która mogła swobodnie osiedlać się w całym kraju.

4. Rzeczpospolitą zamieszkiwało wiele narodowości wyznających różne religie i wyznania chrześcijańskie, co sprawiało, że społeczeństwo tworzyło wieloetniczną i wielo-wyznaniową mozaikę.

Panowanie Stefana Batorego

1. Na elekcji w 1575 r. doszło do podw<5fnego wyboru—prymas ogłosił królem cesarza Maksymiliana II Habsburga, a szlachta wybrała Annę JagteBonkę wraz z mającym poślubić Stefanem Batorym. Ostatecznie ta para zasiadła na tronie Rzeczypospolitej w 1576 r.

2. Na początku panowania Batory stoczył wojnę z Gdańskiem, która zakończyła się uznaniem nowego króla i zapłatą kontrybucji przez miasto. W tym czasie do loflant wkroczyła też armia moskiewska. Władca, aby zdobyć poparcie szlachty i podatki na wojnę, zrzekł się części swoich uprawnień sądowniczych (powstał Trybunał Koronny i Trybunał Litewski). Powołał też nową formację wojskową - piechotę wybramecką.

3. W latach 1579-1581 odbyły się trzy wyprawy na Moskwę, która zakończyły się zwycięstwem Rzeczypospolitej i rozejmem w Jamie Zapolskim w 1582 r. Państwo moskiewskie zostało odsunięte od Bałtyku i musiało zwrócić zajęte Inflanty oraz ziemię połocką.

4. W kraju rosła w siłę opozycja wobec Batorego, a konflikt ze szlachtą zaostrzyła sprawa Samuela Zborowskiego. Został on oskarżony o antykrólewski spisek i stracony.

Pierwsza wolna elekcja

1. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w Rzeczypospolitej zapanowało bezkrólewie, na czas którego zastępcą monarchy został interrex. Szlachta zawiązała konfederacje kapturowe.

2. Pierwsza wolna elekcja odbyła się w 1573 r. O tron Rzeczypospolitej ubiegało się kilku kandydatów, lecz poparcie szlachty głosującej osobiście uzyskał Henryk Wale-zjusz, brat króla Francji.

3. Nowy władca musiał zaprzysiąc dwa dokumenty - Artykuły henrykowskie (zbiór najważniejszych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, m.in. elekcyjność tronu, uprawnienia sejmu, wolność religijną) oraz pacta conventa (osobiste zobowiązania władcy).

4. Panowanie Henryka Walezego trwało kilka miesięcy. Wyjechał on z Rzeczypospolitej po otrzymaniu informacji o śmierci swojego brata, króla Francji. Władcy postawiono ultimatum, w którym zobowiązano go do powrotu w ciągu roku. Nie dotrzymał tego zobowiązania i ponownie ogłoszono bezkrólewie.

Kultura i sztuka renesansu polskiego

1. Idee odrodzenia upowszechniały się na ziemiach polskich dzięki podróżom młodych szlachciców na studia do Italii oraz dzięki wpływowi dworu Jagiellonów. Władcy przebudowali zamek wawelski, a nowy styl zyskiwał popularność wśród mieszkańców Krakowa. Drugim ważnym ośrodkiem sztuki renesansu był Gdańsk.

2. Polska nauka zasłynęła z wielu osiągnięć, spośród których największe znaczenie miała teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Rozwijały się medycyna, geografia i historia.

3. W XVI w. powstawały kolejne szkoły parafialne, jednak uczono w nich tylko chłopców pochodzących ze szlachty lub mieszczaństwa. Swoje placówki edukacyjne tworzyli też protestanci. Uczelnie wyższe działały w Krakowie, Wilnie, Zamościu i Rakowie.

4. Rozwój literatury renesansowej umożliwiły drukarnie, które zakładano od lat 70. XV w. Polscy pisarze tworzyli zarówno po łacinie, jak i po polsku. Powstawały dzieła dotyczące ważnych kwestii społecznych i politycznych.

Galeria postaci (z jakim krajem wiążesz daną postać; jakiemu krajowi służyła/jakim rządziła; ew. na terytorium jakiego współczesnego kraju się urodziła), napisz kraj w mianowniku: Hiszpania, Włochy, Anglia, Rosja,

Galeria postaci - podaj imię i nazwisko (koniecznie w tej kolejności) lub przyporządkuj osobę do opisu (piastowana funkcja, najczęściej 2 pojęcia, np. władca Rosji lub najbardziej rozpoznawalna cecha, np. zobacz poniżej)

Albrecht Hohenzollern - ostatni Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego, "gościu od Hołdu Pruskiego" (w 1525 r. złożył w Krakowie hołd Zygmuntowi II Staremu).
Aleksander Jagiellończyk - władca PL i L, który stracił 1/3 Litwy na rzecz Moskwy
Anna Jagiellonka - siostra Zygmunta II Augusta; najstarsza i "najbrzydsza" (?) panna na wydaniu; od jej poślubienia zależało ok. 1574 roku panowanie w Polsce
Bona Sforza
Henryk III Walezy
Iwan III Srogi
Iwan IV Groźny
Jakub Uchański
Jan I Olbracht
Jan Zamojski - self made man, budowniczy Zamościa
Kazimierz IV Jagiellończyk - wł. Pl i L; 13 dzieci
Mikołaj Kopernik
Mikołaj Rej
Stefan Batory
Zygmunt I Stary
Zygmunt II August
Stańczyk
Wacław Grodecki
Jan Baszta