II.1. Atlantyda, minotaur, cyklopi i koń trojański, czyli pradzieje Hellady

Warunki naturalne Grecji. 

Kraina, którą dziś nazywamy Grecją jest położona na Płw. Bałkańskim i okolicznych wyspach; panuje tam klimat śródziemnomorski. Teren jest pokryty górami (Bałkany), występuje tam wiele zatok i wysp. W rezultacie jest tam niewiele ziemi uprawnej, natomiast linia brzegowa sprzyja rozwojowi żeglugi. 

1. Hellada składa się z trzech części:

1. Wybrzeże Azji Mniejszej (tzw. Jonia)
2. Wyspy Morza Jońskiego i Egejskiego oraz Kreta i Cypr,  
3. Grecja "właściwa", tj. południowa część Półwyspu Bałkańskiego: wiele krain poprzecinanych łańcuchami górskimi, np.: Attyka i Tesalia (nad nią dominuje najwyższa góra – Olimp wysoka na blisko 2 tys. metrów n.p.m.),

Warunki naturalne (mało ziem uprawnych) powodują, że rolnictwo nie może być podstawą utrzymania Greków, którzy muszą polegać m.in na uprawie oliwek i winorośli oraz hodowli owiec, kóz i świń. Rozbudowana linia brzegowa (dużo zatok, półwyspów i wysp) sprawiła, iż mieszkańcy Grecji byli doskonałymi żeglarzami, a podstawą ich utrzymania stało się:

• rybołówstwo
• transport morski
• handel

Warunki geograficzne (rozszerzenie)

• silnie rozwinięta linia brzegowa - liczne zatoki, półwyspy i wyspy (np.: Kreta, Rodos, Lesbos), Morza: Jońskie, Śródziemne, Egejskie, Kreteńskie,
• górzyste ukształtowanie terenu, brak żyznych gleb, klimat śródziemnomorski (ciepłe i suche lato, łagodna i deszczowa zima),
• bogactwa naturalne - srebro w górach Laurion i marmury (Attyka), glinka ceramiczna,
• zajęcia ludności - słabo rozwinięte rolnictwo z wyjątkiem upraw winorośli, oliwek, drzew figowych, jabłoni i grusz, handel, rzemiosło (ceramika), zajęcia związane z pracą na morzu.
• Trzy części Hellady: 1) Wybrzeże Azji Mniejszej 2) Wyspy Morza Egejskiego 3) Grecja kontynentalna:
• Grecja Północna - górzysty i nieurodzajny teren, za wyjątkiem wyjątkiem - równinnej, bogatej w zboże Tesalii, nad którą dominował Olimp (2817 m n.p.m.), 
• Grecja Środkowa - krainy: Beocja z górami Parnasu, Attyka (a także m.in. Etolia, Eubea)
• Grecja Południowa (górzysty półwysep Peloponez) - m.in. krainy: Achaja, Lokonia, Mesenia, (a także m.in. Arkadia, Argolida)

Najstarsze cywilizacje ludów przybyłych na tereny greckie

Polecam: Zobacz koniecznie pierwsze 5 minut filmu: Historia Grecji w 18 minut!

♦ cywilizacja minojska lub egejska, funkcjonowała m.in. na Krecie (XVIII w.- II tysiąclecie p.n.e.) 

• świetni żeglarze, 
• znali pismo (Pismo Linearne A - niestety do dziś nieodczytane), 
• wznosili wspaniałe pałace pozbawione elementów obronnych, stąd wniosek, iż byli potęgą morską 
• (mit o królu Minosie, który rozkazał Dedalowi zbudować w Knossos labirynt dla swojego syna Minotaura), 
• kres ich państwu położył kataklizm - wybuch wulkanu na wyspie Therra połączony z tsunami, którego fale wysokie na setki metrów spustoszyły śródziemnomorski świat. >>> W pamięci kolejnych pokoleń wydarzenia te zapisyały się prawdopodobnie jako mit o zatopieniu Atlantydy.
• ok. 1450 r. – Kreta została podbita przez Mykeńczyków

♦ cywilizacja mykeńska 

• powstała ok. 1600 r. p.n.e., jednym z największych ośrodków stały się Mykeny na Peloponezie (na północ od późniejszej Sparty)
• ludy znad Dunaju (Achajowie) mówiące po grecku zajęły Mykeny na Peloponezie (Argolida) i Kretę 
• przejęli sztukę i cywilizację minojską w II tysiącleciu p.n.e., zaadoptowali jej pismo do własnego języka (pismo linearne B, to pismo protogreckie, umiemy je odczytać!)
• tworzyli wojownicze państwa-miasta, na których czele stali królowie (np. legendarny Agamennon)
• Ich wojowniczość przeszła do legend, m.in. dzięki opowieściom Homera o wojnie trojańskiej (Iliada, Odyseja) 
• wznosili obronne, monumentalne miasta i pałace
• W Mykenach odnaleziono przypuszczany grób Agamemnona (tudzież skarbiec legendarnego króla Atreusza),
• ich wojowniczość mogła doprowadzić do upadku, poprzedzonego licznymi wojnami domowymi, w rezultacie których siano zniszczenie.

Inspiracja:

źródło: https://www.youtube.com/watch?v=jhQsJ5DnEnw&ab_channel=Zurik23M

♦ cywilizacja dorycka 

• inwazje Dorów (Herakliów itd.), niszczą osłabione wojnami miasta Achajów
• jest to część wędrówek Ludów Morza, które unicestwiły wszystkie państwa we wschodniej części Morza Śródziemnego (pustosząc również Anatolię, Bliski Wschód i Egipt)
• Dorowie przybyli do Grecji znad Dunaju w kilku falach na przełomie XII i XI w. p.n.e. 

• byli ludem bardzo prymitywnym, 
• zapoczątkowali oni tzw. Wieki Ciemne, okres w którym nie powstawały żadne cenne poznawczo dzieła literackie itp, 
• okres niemal 500-letniego milczenia źródeł historycznych (i - częściowo - archeologicznych).
• Homer, opisując wojnę trojańską i zachowanie Achajów w istocie portretował Dorów (królowie śpiący z kozami i niewolnikami!)

Okres klasyczny w historii Grecji

Plemiona greckie zasiedliły obszar Hellady w trzech falach osadniczych: najpierw przybyli Dorowie, później Eolowie i Jonowie. Plemiona te nie założyły jednego państwa. 

Grecy mieszkali w polis - było to miasto-państwo oraz ziemie uprawne je otaczające. Największe polis stworzyły z czasem Sparta oraz Ateny. Miasta były otoczone murami. 

Narodziny polis: państwa-miasta, 

• rządy w polis opierają się na wspólnocie obywatelskiej mieszczan i rolników z okolicznych wiosek/krainy.  
• regulatorem życia publicznego jest prawo
• Wyróżniano trzy grupy ludności: 1. obywatele; 2. cudzoziemcy, tzw. metojkowie i 3. niewolnicy
• miasto-państwo rządzone jest przez wszystkich obywateli, 
• Obywatele: 
• mają prawo uczestnictwa w zgromadzeniach ludowych – zebraniach, na których podejmowano ważne decyzje, np. decydowano o wojnie i pokoju, obsadzie stanowisk urzędniczych
• ALE: tylko oni mają udział w życiu politycznym 
• byli nimi de facto tylko niektórzy miejscowi mężczyźni, 
• nie byli obywatelami: niewolnicy, cudzoziemcy, kobiety i dzieci
• m.in. wybierają urzędników (zazwyczaj na roczną kadencję), poprzez wybór lub losowanie
• mają obowiązek walki i obrony państwa, 
• łączyły ich wspólne wierzenia, prawa, obyczaje,
• agora - rynek miasta/polis, centrum życia politycznego i religijnego,

Co łączyło wszystkich Greków? Oto elementy wspólne:

• język oraz kultura
• religia (panteon- "zbiór" Bogów), w tym mity i przywiązanie do korzystania z wyroczni (w tym słynnej Wyroczni Apollina w Delfach, gdzie wyroki oznajmiała wieszczka Pytia)
• przekonanie o pochodzeniu od wspólnego przodka: Hellena
• rozwiązania ustrojowe
• umiejętności w zakresie żeglarstwa i handlu, udział w kolonizacji

Ustrój państw greckich

♦ różne formy ustroju polis:

• monarchia - „jedynowładztwo”, rządy jednego władcy (najczęściej dziedziczne)
• oligarchia - rządy grupki (np. arystokracji),
• demokracja - rządy wszystkich obywateli
• w demokracji ważną rolę odgrywają demagodzy (demagog - „ten, który prowadzi lud”) - mówcy, którzy jako politycy próbują przekonać obywateli do swoich poglądów,
• tyrania - rządy w polis zagarnięte przez jednostkę. Tyranami byli arystokraci, dążący do nieograniczonej władzy, pod jego kontrolą były wszystkie urzędy,

Kolonizacja grecka VIII-VI w. p.n.e.

• Wielka Kolonizacja – proces planowego tworzenia przez Greków osad o charakterze rolniczo-handlowym poza Grecją
• Czym była spowodowana? 
• warunki geograficzne Grecji sprzyjały żeglarstwu, 
• brak wystarczającej ilości żywności; pragnienie zdobycia ziemi pod uprawę zbóż, surowców mineralnych (miedź, cyna), drewna; 
• ludność wypychały z kraju: przyrost naturalny oraz walka o władzę w poszczególnych poleis (przegrani musieli uchodzić z kraju)
• miała duże znaczenie poprzez wpływ kultury i gospodarki greckiej na podbite ziemie, 
• umożliwiła: udoskonalenie budowy okrętów, rozwój handlu, upowszechnienie pieniądza, sprowadzenie taniego zboża z kolonii do Grecji.
• Kolonie greckie powstały m.in.
• na wyspach Morza Śródziemnego, 
• nad Morzem Czarnym, 
• na południu Italii, w tym na Sycylii - tzw. Wielka Grecja, 
• na południu dzisiejszej Francji 
• w Afryce Północnej (Libia- Cyrenejka). 
• Miasto zakładające kolonię nazywano metropolią. 
• Utrzymywało ono ścisłe kontakty handlowe ze swoją kolonią. Z kolonii sprowadzano żywność i surowce naturalne, w zamian za wyroby rzemiosła itp.

Religia Greków

cechy charakterystyczne: 

• politeizm - wielobóstwo
• antropomorfizm – Grecy wyobrażali sobie bogów w postaci ludzkiej
• podstawą wiedzy o bogach były mity  (opowieści, w których w sposób symboliczny przedstawiano początki świata oraz powiązania bogów i ludzi
• w religii greckiej dużą rolę odgrywały wyrocznie – np. wyrocznia w Deflach
• Najważniejsi bogowie olimpijscy:
• Zeus – najważniejszy wśród bogów greckich
• Hera  – opiekunka ogniska domowego
• Hades – bóg świata zmarłych
• Apollo – bóg muzyki i poezji
• Posejdon – bóg wody, morza
• Afrodyta  – bogini miłości
• Dionizos – bóg wina i płodnych sił natury
• Atena  – bogini mądrości i opiekunka Aten
• Hermes  – opiekun handlu oraz patron kuców i złodziei
• Hefajstos – złota, kowali i złotników

Ciekawe rozszerzenie wiadomości:

https://www.edukator.pl/resources/page/grecja-starozytna/1011

(oprac. na podstawie podręcznika: "Poznać Przeszłość, kl. I", źródło: https://www.e-historia.com.pl/)

"Około 1200 roku p.n.e państwo Hetytów upadło pod uderzeniem tzw. ludów morskich. W ramach przemieszczania się licznych zespołów plemiennych, których historycy nie wahają się określać mianem-drugiej wielkiej wędrówki ludów na lądzie euroazjatyckim.

Ta druga wędrówka z XIII wieku p.n.e. zaczęła się gdzieś w Azji Środkowej, na jej niezmierzonych stepach. Pchnięci siłą o nieznanych wektorach, przyspieszyli Ariowie inwazję na subkontynent indyjski, a Medowie i Persowie runęli na Iran . Dalej ku zachodowi pojawiły się ludy iliryjskie. Pod ich naciskiem drgneli zamieszkujący północne części Półwyspu Bałkańskiego Frygowie i Trakowie.

Gdzieś przed 1230 rokiem p.n.e. stawili im czoło Achajowie (były to czasy Achillesa, Nestora, Odysa, Agamemnona... ). Mętne dane mówią o bitwie w dolinie Wardaru, którą Achajowie przegrali. Wyglądało na to,że nad tymi wszystkimi dzielnymi Achillesami zawisnął topór... Ale nie.. Celem zasadniczym ludów morskich nie była Grecja, lecz azjatyckie państwa Bliskiego Wschodu, a w

najdalszym punkcie: Egipt. Z tego patrząc punktu-bitwa nad Aksiosem(Wardarem) miała zadanie raczej zabezpieczające drogę do Azji Mniejszej. Krótko mówiąc niedawni wrogowie dogadali się: Wyruszą wspólnie. Achajom do grabienia przypadnie Wilusa/Troja, wraz z przyległościami, a Trakom i Frygom reszta... Priam -król Troi zaapelował o Hetycką pomoc. Hetyci próbowali jej udzielić za pośrednictwem Luków, Pizydów, Myzów

... Sami nie mogli udzielić interweniować gdyż w ich granice już wtargnęły ludy morza. Osamotniona Wilusa-Troja, po heroicznym oporze padła. Achajowie, palą, jak zwyczaj karze miasto, a ludzi uprowadzają w niewolę...

Tymczasem ludy morskie posuwają się powoli, ale systematycznie... Na tronie hetyckim zasiadał wtedy Suppiluliumas II. Zaapelował on do sąsiadów o pomoc. Asyria nie widziała interesu w obronie Hetytów. Babilonia była bezsilna, a na pomoc Egiptu też trudno było liczyć, po śmierci faraona Menemptaha I państwo popadło w kolejny okres niemocy i walk wewnętrznych faraonów uzurpatorów.

Plemiona najeźdźców wyprawiły się już na wyspę Alasiję (Cypr), zajęły ją , tym samym odcinając Hatti od Egiptu. Król hetycki wezwał flotę Ugarit -za cenę przyznania miastu niepodległości. Doszło do bitwy, którą strona hetycka wygrała: spora część okrętów: Achajsko-Frygijsko-Trackich spłonęła. Jednakże próba odbicia Alasiji skończyła się niepowodzeniem. Co więcej-z zemsty za pomoc udzieloną Hetytom ludy morskie zaatakowały samo Ugarit, którego król Ammurabi na próżno wzywał pomocy. Ugarit padło. Hetyci zostali zdani na własne siły.

A siły te znalazły się w rozsypce. Przed napływającymi masami wrogów część żołnierzy i ludności wycofała się za barierę Taurusu. Inni dali się zaskoczyć i zaryglować w stolicy kraju-Hattusas. Trakowie i Frygowie przystąpili do oblężenia. Plemiona Kaska przyłączyły się masowo do oblegających. Inwazja w sojuszu z buntem, bo i ludy uciskane przez warstwę panującej podniosły głowę.

Oblężenie trwało zapewne długo. Ale jego wynik był przesądzony. Słońce Hetytów zaszło....

Epilog: W historii jakoś tak się ułożyło, że wszyscy, którzy przyłożyli rękę do zagłady Hetytów marnie skończyli:

Achajowie-ich triumfy nad Skamandrem nie na wiele się przydały.

chociaż ludy tracko-frygijskie nie zagroziły już Grecji, to ruszyła z głębi kontynentu europejskiego, trzecia już fala wędrówki ludów. Fala dorycka . Dorowie nie dali się skusić Bliskim Wschodem, lecz pomaszerowali prosto na Grecję i zdruzgotali państwa achajskie wraz z całą ich kulturą. Wtenczas pałace Myken, Tirynsu, Pylos uległy takiej samej zagładzie jak pałace i świątynie Hattusas.

Jednym z ludów aktywniejszych w zniszczeniu Hetytów byli Myzowie. Założyli oni coś w rodzaju państwa w sąsiedztwie Frygów i przesunęli się aż po Tygrys, skąd ich przepędził asyryjski król Tiglat Pilesar I w 1113 r p.n.e. Myzowie-lud pasterski ulegli całkowicie państwu lidyjskiemu.

Nie wyszło na zdrowie ludowi Kaska rozwalenie państwa Hatti.

Nie dostali żadnych hetyckich ziem, a za to mocnych sąsiadów, którym daleko było do "wyrozumiałości" Hetytów. Pierwsi zabrali się za nich Asyryjczycy. Tiglat Pilesar I poskromił ich i część ziem plemiennych przyłączył do swego imperium. Było to ok 1100 r p.n.e. Niebawem zastąpiło w tych stronach Asyrię silne wówczas państwo Urartu . W X wieku p.n.e. Uraryjczycy zagarnęli wszystkich Kaska i wymietli ich z historii.

Ludy morskie (Trakowie, Frygowie, plemiona Pulasti i Zakara po pokonaniu Hetytów szły na południe niszcząc królestwo Amurru, Fenicję-60 miast fenickich i kananejskich spłonęło, wśród nich Byblos, Jerycho, Megiddo-nie miały już nigdy odzyskać dawnej świetności. W tym czasie w Egipcie rządził Ramzes III-ostatni wielki faraon- stawił czoło najeźdźcom u wschodniego ramienia delty Nilu. Doszło tam do wielkiej podwójnej lądowo-morskiej bitwy -niektórzy są zdania,że była to największa bitwa w świecie starożytnym. Zakończyła się ona pełnym na obu frontach zwycięstwem Egipcjan . Flota ludów morskich została spalona, ich wojownicy ,w większej części, wybici, ich kobiety i dzieci pozabijane bez litości. Ramzes specjalnie pochwalił się swoją "energią" w zabijaniu jeńców... Jedynie plemiona Pulasti i Zakara oszczędzono-może wcześniej przeszły na stronę Ramzesa? W każdym razie ocaliły one życie i osiedliły się między Gazą a Karmelem. Natychmiast zaczęły napastować Hebrajczyków. Pulasti to nikt inny jeno biblijni Filistyni, zaciekły wróg Izraelitów. Rodziła się Palestyna, ale to już inna historia...

(fragment książeczki Jana Alfreda Szczepanskiego

"Imperium Tysiąca Bogów")