Polecam prezentacje Rafała Wójcika:
https://www.slideshare.net/RafaWjcik16/powstanie-imperium-rzymskiego-81210324?next_slideshow=1
https://www.slideshare.net/RafaWjcik16/kryzys-republiki-rzymskiej-81207837?next_slideshow=1
https://www.youtube.com/watch?v=qfejQ3WVH0c&ab_channel=Zurik23M
a także jako inspirację:
https://www.youtube.com/watch?v=F6hXdXEJ1is&ab_channel=MichaelAppert
https://www.youtube.com/watch?v=JKaCTVNrWtw&ab_channel=TiffanyProw
Cezar Krawczuk
http://elementum.strona.de/historia/cezar1.html
RZYM WYKŁADY
1. Powstanie państwa rzymskiego.
a) położenia geograficzne
- Rzym to miasto nad rzeką Tybr leżące w Lacjum na Płw. Apenińskim.
- Płw. Apeniński jest pokryty górami (Apeniny).
- na północ od Lacjum rozciąga się Etruria zamieszkała przez Etrusków.
- Tereny dogodne do uprawy zbóż znajdują się jedynie na północy nad rzeką Pad (wówczas tereny te zamieszkiwali głównie Galowie).
- Klimat śródziemnomorski umożliwiał uprawę winnej latorośli, oliwek i owoców.
b) ludność Italii.
Płw. Apeniński zamieszkiwali:
- Italikowie
- dominowali w centalnej Italii
- należeli do ludów indoeuropejskich, które osiedliły się tutaj w II tys. p.n.e.
- Do plemion tych zaliczamy: Latynów, Samnitów, Sabinów, Umbrów, Wolsków.
- Etruskowie w Etrurii - osiedlili się tutaj w I tys. p.n.e. Stali na wyższym poziomie rozwoju niż Italikowie.
- koloniści greccy na południu w Kapui i na Wyspie Sycylii
- przybyli w okresie wielkiej kolonizacji w VIII w.p.n.e.
a) legenda o założeniu Rzymu - miasto na 7 wzgórzach nad Tybrem miał założyć Romulus. Romulus i Remus mieli być bliźniakami, których rodzicami był bóg wojny Mars i westalka Rea Sylwia. Ich stryj chciał ich zabić. Matka umieściła synów w koszu i powierzyła rzece. Braci wykarmiła wilczyca (symbol Rzymu). Gdy dorośli postanowili założyć własne miasto. Podczas wytyczania granic doszło między nimi do konfliktu, na skutek którego Romulus zabił brata. Miało to miejsce w 753 r. p.n.e.
2. Rzym w okresie królewskim 753 r. p.n.e. - 509 r. p.n.e.
Zgodnie z przekazami legendarnymi w okresie tym rządziło 7 królów: pierwszym był Romulus, a ostatnim Tarkwiniusz Pyszny. Królowie rzymscy byli najpewniej pochodzenia etruskiego
a) społeczeństwo rzymskie dzieliło się na rody - na ród składał się związek rodzin, wywodzących się od wspólnego przodka. Miało ich być początkowo 100, a później 300. 10 rodów tworzyło wspolnotę nazywana kuria. na czele każdej rodziny (familia), stał „ojciec’ - głowa rodziny, który miał prawo decydować o życiu i śmieci wszystkich jej członków
b) gospodarka - podstawą było rolnictwo, hodowla zwierząt. Gospodarka naturalna, dopiero później pojawił się handel.
c) system polityczny - monarchia
król :
- stał na czele państwa;
- był wybierany na zgromadzeniu wszystkich kurii
- posiadał władzę najwyższą czyli imperium
- pełnił funkcje kapłańskie Senat = rada starszych:
- miał charakter doradczy
a) reforma Serwiusza Tuliusza (społeczno - polityczna w VI w.p.n.e).
Podział społeczeństwa na 5 klas ze względu na posiadany maj ątek. Obywatele każdej klasy mieli wystawić odpowiednią ilość wojska odpowiednio uzbrojonego
obywatele zbierać się mieli w nowych okręgach wyborczych - centuriach; każdy okręg w razie wojny miał wystawić oddział wojska w liczbie 100 żołnierzy, który nosił taką samą nazwę. Zgromadzenie takie nazywano zgromadzeniem centurialnym.
3. Republika rzymska - ustrój 509 p.n.e. - 27 p.n.e.
Republika - rzecz publiczna - ustrój, w którym władzę sprawują obywatele poprzez swoich przedstawicieli wybieranych na określony czas (kadencj ę).
Ustrój republiki rzymskiej wykształcił się po upadku ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego ok. 509 r.p.n.e. w toku walk między patrycjuszami (arystokracja rodowaO i plebejuszami (reszta obywateli). Ustrojem Rzymu stała się res publica = republika. Miała ona charakter republiki arystokratycznej.
Organy władzy
Kompetencje
Zgromadzenia obywateli, zasady:
- brał w nim udział każdy obywatel rzymski, posiadał 1 głos i musiał głosować osobiście
- zwoływał zgromadzenie tylko odpowiedni urzędnik
- zgromadzenie nie posiadało inicjatywy ustawodawczej
- prowadzący przedstawiał projekt uchwały, który zgromadzenie mogło przyj ąć lub odrzucić
Rodzaje zgromadzeń
(1) Zgromadzenia centurialne (comicia centuriata w wojsku)- zgromadzenia, w którym brali udział mężczyźni służący w armii (najbogatszych obywateli)
- wybierało najważniejszych urzędników- konsulów i pretorów,
- podejmowało decyzję o wojnie i pokoju
(1) Zgromadzenia trybusowe (comitia tributa w dzielnicach) - brali w nim udział wszyscy obywatele bez względu na posiadany majątek; okręg wyborczy to dzielnica - tribus
- uchwalało prawa,
- wybierało niższych urzędników
- wybierało trybuna plebejskiego = ludowego
- ratyfikowało traktaty międzynarodowe
(1) Zgromadzenie kurulne (comitia curiata)
podejmowało kwestie religijne
Urzędy
Charakterystyka
- urzędy były kolegialne - wszystkie miały charakter zespołowy; z reguły były dwuosobowe
- urząd był pełniony przez krótki okres czasu (kadencję) - najczęściej 1 rok
- urzędnicy posiadali inicjatywę ustawodawczą
- za pełnione funkcje nie otrzymywali wynagrodzenia
- urzędnicy z własnych pieniędzy finansowali prace publiczne
- urzędy należało pełnić według określonego porządku i w odpowiednim roku życia (konsulem można było zostać w wieku 43 lat)
Rodzaje urzędów:
(1) Konsulowie (2)
- najważniejszy urząd pełniony przez 2 osoby,
- posiadał pełnię władzy wykonawczej i administracyjnej,
- zwoływał Zgromadzenie i senat,
- przewodniczył Zgromadzeniu,
- podczas wojny konsul dowodził armią
- po zakończeniu kadencji konsul mógł zarządzać prowincja jako namiestnik w randze prokonsula
(2) Pretorzy (1 - 2) - urząd sądowy
- przewodniczyli sądom
- zastępowali konsulów w czasie ich nieobecności w Rzymie
- pilnowali porządku w mieście
- po zakończeniu kadencji mogli objąć namiestnictwo prowincji jako prokonsulowie
(2) Cenzorzy (2) - urząd skarbowy
- ustalali listy senatorów,
- tworzyli spis majątkowy (cenzus) obywateli rzymskich
- nadzorowali finanse państwa
- ich kadencja trwała 5 lat
(2) Edylowie (2)
- dbali o zaopatrzenie miasta w żywność
- organizowali igrzyska
- dbali o porządek w mieście
- prowadzili rozdawnictwo zboża
- sprawowali nadzór nad targowiskami oraz miarami i wagami
(2) Kwestorzy (4)
administrowali finansami państwa i armii
(2) Trybuni ludowi (plebejscy) (10)
- nietykalni, ich dom był azylem dla plebejuszy
- powoływany spośród plebejuszy,
- posiadał prawo veta wobec uchwał Zgromadzenia, urzędników i senatu sprzecznych z interesem plebejuszy
- prawo zwoływania Zgromadzenia i inicjatywy ustawodawczej
(2) dyktator - urząd nadzwyczajny
- jedyny urząd pełniony przez 1 osobę
- powoływany w powoływany podczas bezpośredniego zagrożenia Rzymu na okres 6 miesięcy,
- posiadał nieograniczoną władzę.
Senat
- w jego skład wchodziło 300 senatorów
- senator pełnił swój urząd dożywotnio
- do senatu mógł wejść były urzędnik (konsul lub pretor)
- listy senatorów sporządzali cenzorzy wg odpowiedniego cenzusu majątkowego
- kierował polityką zagraniczną
- opiniował propozycję uchwał, które następnie trafiały przed Zgromadzenie
- udzielał rad urzędnikom
- obsadzał namiestników na prowincjach
4. Armia rzymska
a) była to armia stała - służba wojskowa dotyczyła mężczyzn od 17 do 46 r. życia, posiadających majątki ziemskie; co roku konsulowie ogłaszali listę zmobilizowanych mężczyzn. każdy powołany stawiał się z własnym uzbrojeniem
b) podział społeczeństwa na 5 klas majątkowych, od których uzależniono służbę wojskową w centuriach (oddział złożony ze 100 ludzi). Najbogatsi służyli w 98 centuriach i brali udział w obradach zgromadzenia centurialnego. Łącznie istniały 193 centurie czynnej służby.
c) struktura armii
Armia (czasów republiki) składała się z dwóch legionów oraz z oddziału sprzymierzeńców.
CENTURIA - 100 ludzi
MANIPUŁ - składał się z 2 centurii (200 ludzi)
LEGION - składał się z 30 manipułów (60 centurii - 6000 ludzi: ciężkozbrojna piechota, piechota lekkozbrojna, jeźdźcy (300), saperzy, kowale, płatnerze.
Film ukazujący strukturę rzymskiej armii z okresu wczesnego cesarstwa.
a) w armii rzymskiej służyli również sprzymierzeńcy - ludność podbita na terenie Italii była zobowiązana do dostarczania oddziałów zbrojnych, na czele których stawali dowódcy rzymscy
b) cechy legionów rzymskich:
- duża samodzielność operacyjna (legion był miniaturową armią)
- szybkość poruszania
- karność żołnierzy
Była to armia oparta przede wszystkim na piechocie, którą oskrzydlała lekka jazda. Każdy legion był samowystarczalny (miał własnych rzemieślników, jazdę i piechotę).
Legiony stanowiły trzon armii rzymskiej również w dobie Cesarstwa (wówczas istniał już podział na kohorty).
Legion =10 kohort (30 manipułów po 2 centurie), a do tego miały 120 jeźdźców. Z biegiem czasu do legionu przydzielono również artylerię.
Każdy legion liczył ok. 6. tys. żołnierzy. Większość stanowiła ciężkozbrojna piechota uzbrojona w płyty metalowe (lorica segmentata), hełmy żelazne, tarcze (scutum), miecze (gladius), i oszczepy (pilum). Resztę stanowili kawalerzyści, łucznicy i piechota pomocnicza. Legion był wyposażony we własne machiny oblężnicze, miał jednostki inżynieryjne i aprowizacyjne, a każdy żołnierz posiadał uniwersalny ekwipunek. W legionach służyli wyłącznie obywatele rzymscy. Legiony posiadały nazwy i numery (np. XIII Gemina, VI Ferrata). Stacjonowały w umocnionych obozach (castra), będących samowystarczalnymi fortecami i garnizonami.
- otoczony wykopanym rowem (łac. fossa) szerokim na nie więcej aniżeli 9 stóp (ok. 2,7 m) i głębokim na 7 stóp (ok. 2,1 m).
- otoczony wałem ziemnym (łac. agger) usypanym od wewnętrznej strony wykopanego rowu.
- Wał ten powinien być z kolei wysoki na 3 stopy (czyli ok. 0,9 m).
- Wysokość powstałej przeszkody, którą stanowił usypany wał ziemny od jego szczytu do dna wykopanego rowu wynosiła zatem około 3 metry – nie licząc wysokości wbitych w szczyt tego wału mocnej palisady (łac. vallum).
- zaostrzone z obu końców pale (łac. valli lub stipites albo sudes) które używane były do zbudowania palisady na usypanym wale ziemnym, żołnierze rzymscy w liczbie kilku sztuk stale zabierali ze sobą jako część ekwipunku przenoszonego przez nich z jednego miejsca obozowania legionów na kolejne.
- Wysokość każdego z takich pali wynosiła ok 1,5 m.
- Główna brama w obozie tzw. brama pretoriańska powinna albo być zwrócona frontem na wschód, albo w kierunku wroga, a jeśli obóz jest tymczasowy, to powinna być zwrócona w stronę traktu, którym maszerują żołnierze.
- Można wyróżnić 3 rodzaje warownych obozów
https://www.imperiumromanum.edu.pl/artykul/rzymska-wysepka-w-srodku-germanskiego-morza-czy-zagadka-rzymskiego-obozu-warownego/
5. Podboje rzymskie w okresie republiki i utworzenie imperium rzymskiego
a) przyczyny podbojów rzymskich:
- początkowo chęć obrony przeciwko innym plemionom italickim
- potrzeba zdobycia większej ilości ziemi pod uprawę i hodowlę - w Rzymie było przeludnienie; chłopi otrzymywali działki ziemi; chcieli więcej
- chęć powiększenia państwa rzymskiego
- podboje były źródłem łupów - ziemi, niewolników i kosztowności (można się było wzbogacić. Łupy były dzielone między wodza i żołnierzy)
- potrzeba zwiększenia dochodów państwa dzięki daninom płaconym przez poddanych; państwo mogło czerpać zyski z podbitych terenów
a) podbój Płw. Apenińskiego - do 264 r.p.n.e.
- Rzymianie najpierw podbili ziemie w Italii.
- Prowadzili trzy wojny z Samnitami,
- pokonali sojusz miast etruskich,
- prowadzili wojnę z Tarentem (kolonia grecka na południu Italii), który uzyskał pomoc Pyrrusa (króla Epiru). Po klęsce Pyrrusa w bitwie pod Benewentem w 275 r.p.n.e. Rzymianie zajęli miasta greckie w Italii.
- Rzym - mała osada rolnicza Latynów, w okresie monarchii uzyskał dominującą pozycję w Związku Latyńskim. Rzymianie...
- w 504 roku p.n.e. pokonali Etrusków pod Aricją
- w 496 p.n.e. zwyciężyli siły Związku Latyńskiego i zdobyli dominację w tej organizacji.
- w 386 roku p.n.e. Rzym został zdobyty przez celtyckiego wodza Brennusa, a Rzymianie musieli zapłacić najeźdźcom haracz.
- w 338 roku p.n.e. Rzymianie pokonali powtórnie Latynów i włączyli ich ziemie do swego państwa.
- w latach 343 – 291 p.n.e. w czasie trzech ciężkich wojen samnickich rzymskie wojska pokonały Samnitów oraz ich sprzymierzeńców: Etrusków, Umbrów, Sabinów i Celtów włączając ich ziemie w skład swego władztwa.
- Stopniowo podbijano kolonie greckie na wybrzeżach południowej Italii
- w 272 roku p.n.e. podbito Tarent,
- w 264 p.n.e. zdobyto etruskie miasto Volsinii, co zakończyło podbój Italii przez Rzym.
- ziemie podbite ba terenie Italii zostały związane z Rzymem sojuszem - ludność Italii stała się sprzymierzeńcami Rzymu na następujących zasadach:
- część ziem państw podbitych została włączona w granice Rzymu i stała się „ziemią publiczną”, na której osiedlano osadników rzymskich.
- Osady zakładano w miejscach ważnych pod względem strategicznym (skrzyżowanie szlaków handlowych itp.) o sprzymierzeńcy musieli płacić niewielkie daniny i służyć w armii rzymskiej (oddziały sprzymierzeńców)
- Rzym nie wtrącał się w sprawy wewnętrzne państw pod warunkiem, że władzę sprawowali tam sprzyjający Rzymowi politycy o sojusznicy nie posiadali obywatelstwa rzymskiego, nie mogli więc korzystać z praw, które przysługiwały Rzymianom (to się zmieniło dopiero w I w. p.n.e. gdy sprzymierzeńcy rozpoczęli wojnę zakończoną nadaniem im obywatelstwa rzymskiego).
a) wojny punickie (wojny z Kartaginą) - przyczyny, przebieg i skutki
Kartagina była miastem w Północnej Afryce, założonym przez Fenicjan. Nosiła nazwę Pontu, wiec ludność nazywano Punijczykami. Swymi wpływami objęła Sycylię i Hiszpanię gdzie założyła swoje kolonie.
■ I wojna punicka 264 - 241 r. p.n.e.
o Rzym wygrał wojnę na morzu Kartagina straciła swoje posiadłości na Sycylii, Korsyce i Sardynii. Ograniczyła swoją flotę i zapłaciła kontrybucję. Hiszpanię podzielono na dwie strefy wpływów
II wojna punicka 218 - 202 r.p.n.e.
- wódz kartagiński Hannibal wyruszył z armią z Hiszpanii, przeprowadził przez góry słonie i zaatakował Italię od północy o Hannibal pokonał armię rzymską w bitwie pod Kannami 216 r. p.n.e. i stanął pod murami Rzymu
- zawarł przymierze z miastami italickimi przeciwko Rzymowi
- bitwa pod Zamą (202 r .p.n.e.) w Afryce Pn. - Hannibal został pokonany przez wodza rzymskiego Publiusza Korneliusza Scypio (Scypion Afrykański)
- Rzym uzyskał rzymskie posiadłości w Hiszpanii
III wojna punicka 146 r.p.n.e.
- Wojna została sprowokowana przez Rzym
- Kartagina została zdobyta i zrównana z ziemią, a jej mieszkańców sprzedano w niewolę.
- Rzym opanował część Afryki i utworzył tam swoją pierwszą prowincję rzymską.
a) tworzenie imperium rzymskiego - obszaru, na którym władzę sprawuje lud rzymski
- do końca II w. p.n.e. Rzym zajął Grecje, Macedonię i Azję Mniejszą
- około połowy I w. p.n.e. Juliusz Cezar podbił Galię (dzisiejsza Francja)
- w 30 r. p.n.e. Gajusz Oktawian przyłączył Egipt (pokonał Kleopatrę)
- w I w. n.e. zajęto Brytanię
- cesarz Trajan na przełomie I i II w. podbił Dację (dzisiejsza Rumunia), Armenię I Mezopotamię
a) organizacja imperium rzymskiego:
- ziemie leżące w Italii - patrz wyżej (sprzymierzeńcy)
- ziemie poza Italią zamieniono na prowincje. Na czele każdej prowincji stał namiestnik (prokonsul lub propretor). Prowincje były zobowiązane do płacenia wysokiej daniny;
a) skutki podbojów rzymskich:
- powstanie Imperium Romanum - imperium rzymskiego - podporządkowanie przez Rzym terenów wokół Morza Śródziemnego
- napływ bogactw, taniego zboża i niewolników do Italii
- rozwój handlu
- budowa dróg „wszystkie drogi prowadzą do Rzymu”
- napływ podatków z prowincji umożliwił Rzymowi rozwój i rozbudowę stolicy imperium
- podboje wpłynęły na zmianę struktury społecznej Rzymu. Napływ taniego zboża i innej żywności spowodował upadek wielu drobnych rolników, którzy zasilili warstwę proletariuszy; ciężar ich utrzymania spadł na państwo
- ubożenie chłopów spowodowało zmniejszenie liczebności armii rzymskiej (służyli w niej tylko mężczyźni posiadający ziemię), dlatego też w I w. p.n.e. zmieniono zasadę organizacji armii rzymskiej - od tej pory była to armia zawodowa, a żołnierze otrzymywali żołd.
- olbrzymi napływ niewolników do Italii w okresie rozwoju imperium, spowodował zmiany w gospodarce państwa - rolnictwo przestawiło się na tanią siłę robocza, jaką byli niewolnicy. Stali się oni podstawą rolnictwa rzymskiego; najczęściej zatrudniano ich w latyfundiach, czyli wielkich majątkach ziemskich, które powstały na skutek komasacji gruntów.
6. Społeczeństwo rzymskie
Początkowo w społeczeństwie rzymskim wyłoniły się dwie warstwy:
(1) patrycjusze - wywodzili się z najstarszych rodów rzymskich, była to stara arystokracja rodowa. Posiadała wyłączne prawo zasiadania w senacie i pełnienia urzędów.
(2) plebejusze - reszta społeczeństwa rzymskiego bez względu na posiadany majątek. Początkowo nie mieli praw obywatelskich. W V i IV w. p.n.e. walczyli z patrycjuszami o prawa polityczne i je wywalczyli
- w 494 r. p.n.e. utworzono urząd trybuna plebejskiego,
- po 449 r. p.n.e. spisano Prawa XII Tablic, utworzono urząd kwestora i cenzora, które od IV w. p.n.e. udostępniono plebejuszom.
O zrównaniu w prawach możemy mówić w 320 r. p.n.e, gdyż od tego roku jeden z konsulów zawsze był plebejuszem.
Elita obu grup stworzyła nową warstwę, tzw. nobilitas
Na skutek podbojów rzymskich w Italii wykształciły się grupy społeczne o różnych uprawnieniach
(1) obywatele rzymscy - zarówno plebejusze jak i patrycjusze, mieszkańcy miasta Rzym
- posiadali prawa prywatne i publiczne
- głosowali na zgromadzeniach
- sprawowali urzędy i godności kapłańskie
- mieli prawo zawierania ważnego małżeństwa i nabywania na własność rzeczy i maj ątku
(2) Latynowie
- nie mieli prawa głosowania i pastowania urzędów w Rzymie
- posiadali część praw obywatelskich; otrzymywali pełne prawa jeżeli zamieszkali w samym Rzymie
(3) Italikowie = sprzymierzeńcy
- obowiązywał ich zakaz prowadzenia wojen i prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej
- mieli obowiązek dostarczania oddziałów wojskowych i danin
- prowadzili własną politykę wewnętrzną
- uzyskali pełne prawa obywatelskie w I w.p.n.e.
Społeczeństwo rzymskie pod koniec III w.p.n.e. (po rozpoczęciu podbojów poza Italią)
1. nobilowie (nobilitas) - arystokracja
- nowa warstwa, która powstała z połączenia patrycjuszy i najbogatszych rodów plebejskich
- byli właścicielami latyfundiów - największych majątków ziemskich
- piastowali urzędy i godności senatorskie
(2) ekwici = jeźdźcy - należeli do centurii jazdy - arystokracja finansowa
- bogaci przedsiębiorcy, którzy bogacili się na dostawach dla wojska i robotach publicznych oraz na dzierżawieniu podatkach w prowincjach
- kupcy
- właściciele majątków ziemskich
(1) proletariusze - chłopi rzymscy, którzy po utracie majątku ziemskiego przenieśli się do Rzymu
- posiadali prawa obywatelskie (wyborcze) jako Rzymianie
- nie mieli środków utrzymania, dlatego żądali „chleba i igrzysk”
(4) wyzwoleńcy
- niewolnicy obdarowani wolnością lub wykupieni z niewoli
- mieli ograniczone prawa obywatelskie
(5) niewolnicy
- byli uważani za rzecz i traktowani jak narzędzia
- ich los zależał od właściciela
- występowali w amfiteatrach jako gladiatorzy
7. Kryzys republiki rzymskiej i powstanie cesarstwa rzymskiego - I w. p.n.e.
1. Przyczyny kryzysu republiki rzymskiej w I w.p.n.e.
- administracja republiki rzymskiej nie była dostosowana do olbrzymich rozmiarów jakie osiągnęło imperium w I w. p.n.e. Była to administracja miasta - państwa, jakim był Rzym w VI w. p.n.e . W I w. p.n.e. administracja ta była zupełnie niewydolna - było jej za mało.
- ustrój republiki również „nie pasował” do rozmiarów imperium. Był typowy dla miasta - państwa, w którym różnice majątkowe między obywatelami były niewielkie, podczas kiedy w I w.p.n.e. różnice te były ogromne. Olbrzymie rzesze obywateli zaliczano do grona proletariuszy - posiadali oni prawa polityczne, ale nie mieli majątku. Dawało to olbrzymie pole do manipulowania nimi. W Rzymie okresu republiki wytworzył się system patronatu, który polegał na tym, iż bogaty rzymianin (patron) brał w opiekę ubogiego (klienta), który w zamian za to oddawał mu swój głos na obradach Zgromadzenia. Bogaci przekupywali klientów, by ci głosowali tak jak im jest wygodnie lub by oddali na nich swój głos
- system podatkowy był niesprawny - każda z prowincji była zobowiązana do płacenia danin i podatków. Niestety nie zbierali ich urzędnicy państwowi tylko „firmy”, którym prawo do pobierania dzierżawiono - to one się bogaciły. Oprócz tego wielkość podatków nie była uzależniona od dochodów.
- nie było stałego wojska - służba wojskowa obowiązywała wszystkich właścicieli ziemi między 17, a 46 rokiem życia. Wraz z ubożeniem części społeczeństwa, zmniejszała się również liczba potencjalnych żołnierzy, podczas gdy obszar państwa, którego należało bronić, znacznie się powiększył.
- Dopiero Mariusz przeprowadził reformę armii w latach 104 - 100 p.n.e., na skutek której było powołanie zaciężnej armii = armii zawodowej. Każdy obywatel rzymski mógł odtąd zaciągnąć się do wojska i za swoj ą służbę otrzymać żołd. Udział w kampaniach wojennych mógł być źródłem bogactwa gdyż żołnierze mieli prawo do udziału w łupach, a oprócz tego mogli otrzymać ziemie po zakończeniu służby. Bardzo dużo zależało więc od tego kto dowodził - żołnierze uwielbiali zwycięskich dowódców, którym byli ślepo posłuszni i których znaczenie zaczęło gwałtownie rosnąć.
- Pojawiły się jednostki, które nie chciały dużej ustroju republiki gdyż pragnęły większej władzy. Byli to albo wodzowie zwycięskich armii lub najbogatsi - zaczęli rywalizować między sobą o władzę co doprowadziło do wybuchu wojen domowych w I w. p.n.e.
2. Kryzys republiki rzymskiej
I triumwirat - 60 r. p.n.e. - zawiązali go:
- Gnejusz Pompejusz - dowódca armii, która podbiła tereny w Azji
- Marek Licyniusz Krassus - najbogatszy człowiek w Rzymie, który zasłynął tym iż stłumił powstanie niewolników dowodzonych przez Spartakusa
- Gajusz Juliusz Cezar - przywódca popularów, popierany przez lud. W 59 r.p.n.e. Juliusz Cezar został konsulem i rozpoczął podbój Galii. Przyłączył ją jako prowincję rzymską. Miał olbrzymie poparcie swojej armii.
Rozpad triumwiratu p śmierci Marka Krassusa, który został zamordowany w 53 r. p.n.e. Rozpoczęła się rywalizacja o władzę między Pompejuszem, a Cezarem, która przerodziła się w otwartą wojnę domową.
Wojna domowa 49-45 r. p.n.e.
- Cezar gdy wkraczał do Italii przekroczył rzekę Rubikon stwierdzając „Alea iacta est” - Kości zostały rzucone - od tej pory stwierdzenie to oznacza, że nie można juz zawrócić z raz obranej drogi.
Juliusz Cezar pokonał Gnejusza Pompejusza w bitwie pod Farsalos (48 r.p.n.e.), a następnie pokonał wojska wierne Pompejuszowi w Hiszpanii. Stał się najpotężniejszym człowiekiem w Rzymie.
Dyktatura Cezara
Juliusz Cezar obwołał się dyktatorem przejmując praktycznie nieograniczoną władzę. (Juliusz Cezar odrzucił tytuł króla ofiarowany mu przez jego zwolenników i został dożywotnim dyktatorem)
Ciekawostki o Cesarze:
- Juliusz nie było mu na imię; a Cezar na nazwisko...
- ...nie był cesarzem.
- ...Przekroczenie Rubikonu to wydarzenie symboliczne...
- ...Dzięki niemu wprowadzono rok przestępny.
- ...zwyciężył 48 z 50 stoczonych bitew (daje to jedną z najwyższych skuteczności wśród wszystkich wojskowych dowódców w historii, nie mówiąc o politykach...)
- ...prowadził burzliwe życie miłosne, był trzykrotnie żonaty i zaangażowany w liczne romanse. Do drugiej żony - Pompeji, miał jednak powiedzieć: „Żona Cezara musi być wolna nawet od cienia podejrzeń”, zaś podejrzenie było argumentem do ich rozwodu); zarzucano mu m.in. romanse z:
- królem Bitynii Nikomedesem IV ('Kiedy myślał o dyktatorskiej władzy nad Rzymem, wypomniano mu, że „przedtem lubował się w królu, teraz we władzy królewskiej”. Gdy zaś przypominał w senacie zasługi Nikomedesa (który notabene zapisał w testamencie swe państwo Republice Rzymskiej), Cyceron przerwał mu słowami: „Zaniechaj, proszę cię, wyliczania tych zasług, gdyż dobrze jest wiadome, co on tobie dał, a szczególnie – co ty mu dałeś”');
- Serwillą, małżonki Marka Juniusza Brutusa Starszego i matki Marka Juniusza Brutusa Młodszego (niewykluczone, że junior był synem Juliusza), który zadał mu jeden z ciosów;
- królową egiptu Kleopatrą VII, z którą doczekał się męskiego potomka..
- ...wielokrotnie dokonywał rzezi, mając na rękach krew ponad miliona Galów i Germanów (Plutarch wymienia milion zabitych i milion zniewolonych Galów oraz 300 tysiący poległych Germanów); np.
- w r. 55 przed Chrystusem na terenie dzisiejszej Holandii rozkazał aresztować poslów plemion Uzypetów i Tenkterów, pomimo, iż zgodzili się na rządania Rzymian powrotu za Ren i wydał rozkaz wymordowania dwóch germańskich plemion (sam o tym pisał: [po rzezi mężczyzn "pozostała masa dzieci i kobiet (z całymi bowiem swoimi rodzinami wyszli z kraju i przekroczyli Ren) zaczęła na wszystkie strony uciekać; w pościg za nimi Cezar posłał konnicę (...) liczba nieprzyjaciół wynosiła 430 000 osób].
- Podobne praktyki stosowano wcześniej i później w walce z Galami. W galijskim Awarikum zorganizował masakrę obrońców miasta, w której zamordowano niemal co do jednego 40 tysięcy mieszkańców; w 51 roku przed Chrystusem, po zdobyciu ostatniej twierdzy Galów (Uksellodunum), nakazał darować życie wszystkim obrońcom, ale kazał im odrąbać ręce.
Juliusz Cezar, właściwie Gajusz Juliusz Cezar (100-44 p.n.e) – rzymski wojskowy, polityk i przywódca. Urodził się w roku 100 roku p.n.e. rodzinie patrycjuszowskiej Juliuszów. Od połowy lat 70. p.n.e. był wpływowym przedstawicielem stronnictwa popularów. Sprawuje kolejno takie funkcje publiczne, jak:
- Członek kolegium pontyfików,
- najwyższy kapłan (wybrany przytłaczającą większością głosów).
- pretor (62 roku p.n.e.),
- propretor prowincji Hiszpania Bliższa (61-60 p.n.e).
- [w 60 roku p.n.e. wszedł w skład tak zwanego pierwszego triumwiratu, który przejął realną kontrolę nad państwem (mając poparcie miejskiego plebsu i wpływowego polityka Pompejusza Wielkiego), marginalizując wszechwładczy senat)].
- w 48 roku p.n.e. mianowany dyktatorem na czas nieograniczony,
- w 44 roku – dyktatorem dożywotnim.
Zwycięstwa Cezara:
- Pokonał Helwetów, Germanów
- stłumił wielkie powstanie Galów pod przywództwem Wercyngetoryksa.
- Ugruntował władzę Rzymu na całym obszarze od Renu, aż po Pireneje.
- Wyprawiał się:
- do Brytanii
- do Germanii, tj. za linię Renu,
- W 49 roku p.n.e. przekroczył rzekę Rubikon, rozpoczynając wojnę domową, błyskawicznie opanował Italię i zmusił swoich przeciwników, w tym większość członków senatu, do ucieczki na Wschód państwa.
Reformy Juliusza Cezara:
- ograniczył bezpłatne rozdawnictwo zboża
- zmniejszył ilość proletariuszy w Rzymie
- stworzył dogodne możliwości osiedlania się w prowincjach
- wprowadził ustawę ograniczaj ącą nadużycia w prowincjach, która polegała na kontroli zbieranych podatków (surowe kary dla tych, którzy dopuszczali się nadużyć)
- nadał obywatelstwo rzymskie mieszkańcom prowincji
- przeprowadził reformę kalendarza wprowadzając kalendarz juliański (4 rok - rokiem przestępnym)
- zwiększył liczbę senatorów do 900
Juliusz Cezar został zamordowany 15 marca 44 r. p.n.e. ( tzw. idy marcowe) przez senatorów, którzy obawiali się, że chce przejąć władzę i dalej ograniczać rolę senatu - bali się, że zniesie republikę. Wśród zamachowców znalazł się Marek Brutus („I ty Brutusie przeciwko mnie”)
Śmierć Cezara doprowadziła do wybuchu kolejnej wojny domowej między spiskowcami, a jego zwolennikami, którzy pomścili śmierć Cezara - pokonali zwolenników republiki w bitwie pod Filippi w 42 r. p.n.e., a później podzielili władzę pomiędzy siebie.
II triumwirat - 43 r. p.n.e. W jego skład weszli:
- Marek Antoniusz - wódz rzymski, współpracownik Cezara
- Gajusz Oktawian - adoptowany syn Cezara
- Marek Emiliusz Lepidus Powstanie cesarstwa rzymskiego
Po śmierci Marka Lepidusa Oktawian i Marek Antoniusz podzielili obszar imperium między siebie - Marek Antoniusz wziął część wschodnią, a Gajusz Oktawian - zachodnią.
Ostatecznie doszło między nimi do wojny - w 31 r.p.n.e. Marek Antoniusz i Kleopatra zostali
pokonani w bitwie pod Akcjum. Pełną władzę w Rzymie przejął Gajusz Oktawian, który w 29 r. p.n.e. odbył triumf i zamknął świątynię Janusa, na znak zakończenia wojen domowych. Po 2 latach zniósł republikę i utworzył cesarstwo rzymskie.
8. Ustrój cesarstwa rzymskiego 27 p.n.e. - 476 r.
Senat w 27 r. p.n.e. powierzył Gajuszowi Oktawianowi liczne godności, które zadecydowały o ustroju cesarstwa. Nadano mu tytuł:
- imperatora
- Augusta (boskiego)
Od tej pory Oktawian stał się pierwszym cesarzem Rzymu - Oktawianem Augustem.
Dzieje Cesarstwa Rzymskiego możemy podzielić na dwa okresy, biorąc pod uwagę system rządów, czyli ustrój
(1) wczesne cesarstwo rzymskie - Oktawian August wprowadził ustrój pryncypatu, który polegał na zachowaniu pozorów republiki
(2) późne cesarstwo rzymskie - Dioklecjan w III w. wprowadził ustrój dominatu, czyli monarchię absolutną
Pryncypat - ustrój pierwszego okresu cesarstwa, w którym zachowano urzędy i instytucje republikańskie, jednak ich władza została skupiona w ręku „ pierwszego senatora” (princeps senatus), który uzyskał również tytuł cezara.
Władca = cezar - skupiał w swym ręku władze jako:
- imperator - najwyższy wódz
- princeps senatus - pierwszy senator
- prokonsul - zarządzał jako namiestnik 18 prowincjami rzymskimi
- najwyższy kapłan
- trybun ludowy
- cenzor układający listy senatorów
Zlikwidowano Zgromadzenie obywateli, zachowano senat, który miał jednak ograniczone znaczenie. Dominat - wprowadzony w 284 r. przez Dioklecjana. (od dominus - pan). Ustrój, w którym cesarz miał nieograniczoną władzę. Początkowo wprowadził system rządów nazywany tetrarchią gdyż jednocześnie cesarstwem rządziły 4 osoby: 2 Augustów (jeden dla Wschodu drugi dla Zachodu) i 2 Cezarów, którzy mieli mniejszą władzę i byli szykowani na następców Augustów. Pomysł ten nie przetrwał. Od tej pory cesarz nie dzielił się władzą z nikim.
9. Upadek cesarstwa Zachodnio-rzymskiego - przyczyny - przebieg i skutki
1. Przyczyny upadku
a) brak stabilnej władzy cesarskiej:
cesarze często się zmieniali, byli wynoszeni na tron przez żołnierzy - byli to uzurpatorzy.
W latach 235 - 284 obwołano aż 64 cesarzy.
a) upadek znaczenia Rzymu - Rzym przestał być centrum państwa. W 330 r. cesarz Konstantyn
uczynił Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł) drugą stolicą. Rozwijały się prowincje imperium, dzięki czemu poziom życia, w niektórych częściach imperium, dorównywał poziomowi życia w Rzymie
b) kryzys gospodarczy:
rozwój terytorialny imperium został zahamowany, w związku z czym zmniejszył się gwałtowanie napływ niewolników, którzy byli podstawą gospodarki rzymskiej. By utrzymać poziom areału gruntów wielkie latyfundia zostały podzielone na działki i oddawane w dzierżawę kolonom, którzy następnie w 332 r. zostali przywiązani do ziemi (oznacza to, że nie mogli jej opuścić). Nakładano na nich wysokie podatki.
spadek podaży spowodował inflację
cesarze próbowali temu zaradzić psując monetę co doprowadziło do jeszcze większego kryzysu.
a) grabieżcze najazdy barbarzyńców w III w. przez granice na Renie i Dunaju:
Rzymianie stanęli przed koniecznością obrony bardzo długiej granicy na Renie i Dunaju, narażonej na ciągłe najazdy barbarzyńców stojących na dużo niższym poziomie rozwoju, dla których wytwory rzemiosła rzymskiego były cudami
konieczność obrony wymuszała zwiększenie liczebności armii, a w związku z tym nakładania wyższych podatków na cele militarne. Podatki te były ściągane w brutalny sposób.
prowincje, które nie były narażone na najazdy barbarzyńców sprzeciwiały się większemu fiskalizmowi. prowincje narażone na najazdy były na tyle zniszczone, że ich ludność nie była w stanie płacić tak wysokich podatków.
ponieważ brakowało wolnych chłopów (chłopi byli przywiązywani do ziemi), wydano zgodę na przyjmowanie do armii rzymskiej barbarzyńców
a) upadek miast - zmniejszyła się gwałtownie liczba miast. Łatwiej był przeżyć mieszkając na wsi i
uprawiając ziemie dlatego miasta, szczególnie w części zachodniej cesarstwa wyludniały się. To powodowało upadek rzemiosła i pociągało za sobą upadek handlu
b) 395 r. - cesarz Teodozjusz Wielki podzielił imperium na wschodnie (ze stolicą w Konstantynopolu)
i zachodnie (ze stolicą w Rzymie). w ten sposób wyraźnie zaznaczono różnice między oboma częściami państwa. Jednocześnie wydawało się, że łatwiej będzie zarządzać mniejszym obszarem i szybciej podejmować konieczne decyzje.
2. Wielka wędrówka ludów IV - V w.
W IV w. rozpoczęła się wielka wędrówka ludów zapoczątkowana przez Hunów - lud pochodzenia tureckiego - który w poszukiwaniu pastwisk i lepszych terenów - pojawił się nad Morzem Czarnym Zaatakował Gotów, którzy ruszyli na zachód napierając na kolejne plemiona. Słabe Cesarstwo Zachodniorzymskie nie było w stanie ich powstrzymać. Plemiona grabiły, a później osiedlały się w granicach państwa rzymskiego:
w V w. Hunowie pod wodzą Atylli złupili Italię i Galię.
Wizygoci -na początku V w. opuścili przyznane im tereny w Mezji i złupili Płw. Bałkański, a potem podbili Hiszpanię.
Wandalowie przeszli przez Hiszpanię do Afryki Północnej, a następnie zaatakowali Rzym - zdobyli i złupili miasto w 455 r.
Ostrogoci osiedlili się na Bałkanach
Frankowie i Burgundowie osiedlili się w Galii
Longobardowie utworzyli własne królestwo na północy Italii
Anglowie i Sasi opanowali Brytanę.
W 476 r. wódz barbarzyński Odoaker usunął z tronu ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa i odesłał insygnia koronacyjne do Bizancjum, uznając zwierzchnictwo cesarza wschodniorzymskiego (bizantyjskiego). Datę tę uznaje się za ostateczny upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego.
3.Skutki upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego:
koniec epoki starożytnej i początek epoki średniowiecznej
powstanie państw barbarzyńskich na gruzach imperium np. państwa Franków czy Longobardów
czerpanie podstaw religii, kultury, organizacji państwa z dorobku antyku przez młode państwa
próby przywrócenia idei cesarstwa w wiekach późniejszych (Karol Wielki, Otton I, Otton III)
6. Kultura starożytnego Rzymu
LITERATURA RZYMSKA
Rzymianie dopasowali alfabet grecki do swoich potrzeb tworząc alfabet łaciński, który później stał się podstawą pisma w całej Europie Zachodniej i Środkowej.
Gatunki literackie:
Epos - Wergiliusz „Eneida”
Liryka - Katullus, epigramaty Marcjalisa, elegie - Albiusz,
Horacy - ody, satyry, listy, cztery księgi „Pieśni”
Wergiliusz - sielanki „Bukoliki”, Georgiki ”
Owidiusz „Sztuka kochania”, „Metamorfozy”, „Żale”
Historiografia
Tytus Liwiusz „Dzieje Rzymu od założenia miasta ”
Tacyt - dzieje pierwszego stulecia cesarstwa, monografia „ Germania”
Juliusz Cezar „ O wojnie galijskiej”, „ O wojnie domowej ”
Ammian Marcelin - kontynuował „Dzieje” Tacyta.
Biografia - Rzymianie jako pierwsi zaczęli spisywać biografie bohaterów, wodzów, cesarzy.
Swetoniusz - „Żywoty cezarów”
Tacyt - biografia Agrykoli, namiestnika Brytanii.
Epistolografia - listy
Komedia - wzorowana na greckiej
PRAWO RZYMSKIE
Rzymianie uważali, że państwo powinno funkcjonować na podstawie prawa.
Rzymianie
spisali podstawowe normy prawne
podzielili prawo na publiczne i prywatne
wprowadzili takie zasady jak: prawdo nie działa wstecz, zawsze należy wysłuchać drugiej strony, nikogo nie można karać za to samo przestępstwo dwa razy
dokonali kodyfikacji (zebrali i usystematyzowania obowiązujące prawa) - najstarszym rzymskim kodeksem prawnym jest Prawo XII Tablic z 450 r.p.n.e.
Pod wpływem prawa rozwinęły się: sztuka wymowy sądowej i politycznej, literatura prawnicza. Prawo rzymskie zachowało się dzięki Kodeksowi Justyniana Wielkiego z VI w. i stało się podstawą prawodawstwa europejskiego.
RZEŹBA RZYMSKA
Rzeźba rzymska w znacznej mierze nawiązywała do rzeźby greckiej. Wykonano wiele kopii dzieł greckich, które przetrwały do naszych czasów. Cechuje jąjednak realizm portretów. Tematem rzeźb, oprócz posągów bóstw, stali się głównie ludzie.
Posągi były portretami polityków, wodzów, cezarów - np. Juliusza Cezara, Pompejusza, cesarza Oktawiana Augusta, Cycerona itp
Popiersia, statuy, płaskorzeźby.
OSIĄGNIĘCIA NAUKI RZYMSKIEJ
Oświata - Rzymianie uczyli się od Greków.
Obowiązkowo uczono się greki, filozofii greckiej, kształcono wymowę (retoryka) .
Rozwijała się matematyka jako nauka pomocnicza w budownictwie, geografia, Juliusz Cezar opracował kalendarz juliański. Marek Warron stworzył encyklopedię, która obejmowała 9 ksiąg: gramatykę, retorykę, matematykę, astrologię, muzykę, medycynę.
Ptolemeusz w Aleksandrii udowodnił, że Ziemia . jest okrągła i obliczył długość równika.
ARCHITEKTURA
Cechy architektury rzymskiej
materiałem - głównie cegła łączona cementową zaprawą, często okrywane kamiennym płaszczem
budowle o charakterze sakralnym, publicznym
budynki wysokie, nawet kilkupiętrowe
plan prostokąta i koła (rotundy)
łuki, arkady,
kopułowe sklepienia
bogato zdobione kolumny Budownictwo - nowinki techniczne:
akwedukty - wodociągi doprowadzające wodę z gór do miasta
termy - łaźnie
hypokaustum - centralne ogrzewanie
zaprawa murarska przypominająca dzisiejszy beton
drogi brukowane
mosty
łuki triumfalne (Konstantyna, Tytusa, Septoniusza Sewera)
amfiteatry (Koloseum)
bazyliki - miejsca wymiany handlowej i sadów
mauzolea (Hadriana)
Najsławniejsze budowle:
Koloseum - amfiteatr Flawiuszy
Panteon - Świątynia wszystkich bogów
Łaźnie Krakali (baseny, stadion, biblioteka, galerie obrazów)
Cirrus Maximus - tor wyścigowy rydwanów
Most Trajana na Dunaju
Akwedukt Pont du Gard we Francji
Forum Romanum - zabudowa rynku w Rzymie
Via Appia - główna droga rzymska
RELIGIA Politeizm - wiara w wielu bogów.
Początkowo w wierzeniach dominowały bóstwa rolnicze i domowe bóstwa opiekuńcze, do których zaliczamy:
Many
Lary
Penaty
Pod wpływem Greków Rzymianie przyswoili sobie ich religię, mity czy wyobrażenia bogów, nadając im tylko inne imiona.
Panteon bogów wzorowany na greckim:
Jowisz - król bogów, (u Greków - Zeus)
Junona - boginie ogniska domowego i małżeństwa. (grecka Hera)
Diana - bogini łowów, opiekunka myśliwych (grecka Artemida)
Mars - bóg wojny (grecki Ares)
Neptun - bóg mórz (grecki Posejdon)
Bachus - bóg wina (grecki Dionizos)
Wenus - bogini miłości (grecka Afrodyta)
Wulkan - boski kowal (grecki Hefajstos)
Rzymianie przejmowali kulty od ludów podbitych:
Oddawano cześć Kybele, irańskiemu bogu Mitra, egipskim bogom Izydzie i Sarapisowi W okresie cesarstwa zaczęto oddawać cześć panującemu cesarzowi.
Kult bogów:
nie było warstwy kapłanów, ofiary składali urzędnicy
składano ofiary ze zwierząt, kwiatów itp.
duże znaczenie miało wróżbiarstwo z wnętrzności zwierząt ofiarnych
w każdym domu był ołtarzyk poświęcony przodkom.
Chrześcijaństwo.
Po śmierci Jezusa jego uczniowie głosili nauki Chrystusa i tzw. „dobrą nowinę” czyli ewangelię, o zmartwychwstaniu Chrystusa. Uczniowie ci to apostołowie. Zwolenników ich nauki zaczęto nazywać chrześcijanami od imienia Chrystusa.
Religia chrześcijańska głosi:
wiarę w jednego Boga w trzech osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty)
równość i braterstwo wszystkich ludzi
karę za grzechy w życiu pozaziemskim
obowiązek wspierania biednych, pozbycia się majątków ziemskich i naśladowania Chrystusa
dopuszczało istniejący system polityczny: „Oddajcie Bogu co boskie, a cesarzowi co cesarskie”
W cesarstwie powstały pierwsze gminy chrześcijan. Gmina chrześcijańska była wspólnotą wyznawców tej samej miejscowości. Chrześcijanie spomiędzy siebie wybierali kapłana, który opiekował się również biednymi. Później wykształciła się hierarchia. Wybierano starszych - pełnili funkcje kapłańskie przy pomocy diakonów. Na czele gminy stał biskup - interpretował prawdy wiary, zarządzał maj ątkiem i sprawował władzę sądowniczą.
Chrześcijan prześladowano. Wielkie prześladowania miały miejsce za cesarza Nerona, który podpalił Rzym, a następnie winą obarczył chrześcijan. Prześladowania były związane z tym, iż chrześcijanie nie chcieli uznać boskości cesarza.
Dopiero w 313 r. Konstantyn wydał edykt mediolański zezwalający chrześcijanom na swobodę wyznania.
W 325 r. odbył się w Nicei pierwszy sobór - zjazd wszystkich biskupów, który za podstawę wiary uznał wiarę w Trójcę Świętą.
Chrześcijaństwo religią państwową w starożytnym Rzymie na skutek edyktów Teodozjusza Wielkiego z końca IV wieku. (380 lub 392 r.)
Religia monoteistyczna - wiara w 1 boga.