II.2. Ateńczycy: twórcy i obrońcy demokracji?
- Droga Aten:
- od oligarchii do demokracji;
- od obrońców Grecji (przeciw imperiazlizmowi perskiemu) po rolę brutalnego strażnika własnych interesów (więcej o tym w kolejnym rozdziale)
- Państwo na straży dobra arystokratów czy pospólstwa? Problem niewoli za długi
- reformy Drakona – (spisanie prawa zwyczajowego ) i Solona (umorzenie długów, zakaz "niewolenia" za długi; podział obywateli na 4 klasy majątkowe
- "Niezła" Tyrania – Rządy tyrana Pizystrata i jego synów
- reformy Klejstenesa umacniają demokrację
- cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej: Rada Pięciuset, strategowie, ostracyzmem, diety za udział w zgromadzeniu itp.
- budowniczy tzw. Związki Morskiego, zrzeszającego kilkaset państw-miast, którym twardą ręką narzucana jest wola Aten
a) Ateny - są położone w Attyce, na północ od przesmyku korynckiego. portem ateńskim jest Pireus; w Attyce znajdują się złoża białego marmuru oraz srebra w Górach Laurion. Ludność zajmowała się głównie uprawą roli. Rzemiosło ateńskie (np. ceramika czarna i czerwono figurowa) było wysoko rozwinięte.
b) ewolucja systemu politycznego od VIII do VI .p.n.e.
I. Pradzieje: W Atenach wykształcił się więc ustrój oligarchiczny. U schyłku VIII w.p.n.e. władzę przejęła arystokracja (przedstawiciele najstarszych i najbogatszych rodów). Tylko jej przedstawiciele mogli pełnić najważniejszy urząd w państwie - urząd archonta. Arystokracja również zdominowała radę starszych czyli Areopag (tworzony przez byłych archontów). Te dwie instytucje miały faktyczną władzę.
- dochodzi polaryzacji i zróżnicowania społeczeństwa ateńskiego pod względem majątkowym.
- Wielu chłopów ubożało i zaciągało pożyczki pod zastaw swojej osoby lub członków rodziny. Jeżeli bankrutowali, zgodnie z prawem, można ich było wraz z rodzinami sprzedać w niewolę za długi poza granice Aten.
- Władza arystokracji była coraz większa.
- Rosły napięcia społeczne, gdyż pozostałe grupy społeczne czuły się poszkodowane.
Reformy Drakona, który w 621 r. p.n.e.
- spisano prawa zwyczajowe, m.in. aby uchronić ludność Aten od samowoli arystokracji (która dotąd dowolnie - dla siebie korzystnie - interpretowała prawa wzmacniając swoją pozycję ekonomiczną).
- późniejszym pokoleniom prawa te wydawały się bardzo surowe, stąd powiedzenie „drakońskie prawo”
- Nie rozwiązało to jednak wszystkich problemów.
Reformy Solona (594 r. p.n.e.)
- łagodzenie napięć społeczne spowodowane niewolą chłopów za długi i utratą przez nich ziemi
- kasata długów;
- zakazał udzielania pożyczek pod zastaw osoby
- wykupił Ateńczyków sprzedanych za długi poza granice Attyki z niewoli za pieniądze państwa
- podzielił społeczeństwo ateńskie na cztery warstwy, biorąc za kryterium dochody.
- Uzależnił prawa i obowiązki obywatelskie (w tym dostęp do urzędów), od przynależności do danej warstwy. Reforma ta umożliwiła awans społeczny jednostką zdolnym, które dzięki zaradności zdobyły znaczny majątek
[Najbogatsi mieli największe prawa i obowiązki - ponosili największe koszty płacąc wysokie podatki, a oprócz tego musieli kupić na własny koszt uzbrojenie gdyż służyli w formacji hoplitów - ciężkozbrojnych piechurów. W zamian za to tylko oni mogli pełnić najważniejszy urząd archonta. Najbiedniejsi (warstwa tetów), nie płaciła podatków i nie musiała płacić podatków, podczas wojny byli wioślarzami na okrętach, nie potrzebowali więc kosztownej broni ani zbroi]. Ponadto Solon ograniczył rolę Areopagu tworząc Radę Czterystu (przekształconą następnie w Radę Pięciuset.
■ Rządy tyrana Pizystrata i jego synów (do 510 r. p.n.e.)
- część społeczeństwa niezadowolona z reform Solona poparła zamach stanu i rządy tyrana.
- Przez pół wieku (w latach 561-510 p.n.e.) w Atenach rządzili tyrani: Pizystrat, a po nim jego synowie (zostali następnie obaleni; jeden z nich zginął, drugi musiał ratować się ucieczką).
- Te czasy Ateńczycy zapamiętali jako "złoty okres", jako że miasto świetnie się wówczas rozwijało.
[Tyran m.in. rozdał ziemię ubogiej ludności, popierał rozwój osadnictwa, rzemiosła i handlu, rozpoczął bicie monety, wprowadził podatek dochodowy, był mecenasem kultury - ustanowił święta ku czci Ateny i Dionizosa. W czasach Pizystrata powstawały wspaniałe budowle (drogi i świątynie, np. Świątynia Zeusa Olimpijskiego). Pizystrat był arystokratą, który samowolnie przejął władzę, obsadzając swoimi zwolennikami poszczególne stanowiska. Za jego panowania przeprowadzono w Atenach wiele reform, w tym reformę rolną. Ponadto dbał o rozwój dróg i instytucji kulturalnych. Tyrania została obalona na skutek interwencji Sparty.]
■ bezpośrednio po obaleniu tyranii archont Klejstenes przeprowadził reformy, które legły u podstaw demokracji ateńskiej. Celem było odebranie arystokracji wpływu na politykę i obalenie tyranii oraz rozciągnięcie obywatelstwa na wszystkich wolnych mieszkańców Attyki.
Reformy Klejstenesa (Rozpoczęto w roku: 508 p.n.e.):
- przeprowadzono nowy podział administracyjny Aten i Attyki, dzieląc je na 10 okręgów zwanych fylami. W skład każdej fyli wchodziły obszary rozrzucone po całym państwie (na wybrzeżu, w centrum i w górach). W ten sposób rozerwano starą strukturę rodowa i wymieszano społeczeństwo wewnątrz każdej fyli
- utworzył Radę Pięciuset, do której wybierano po 50 obywateli z każdej fyli. Przejęła ona znaczną część uprawnień Areopagu (ograniczyła rolę arystokracji)
- powołano urząd stratega (10 dowódców wojskowych)
- wprowadził ostracyzm czyli sąd skorupkowy by uniknąć tyranii. Każdy obywatel mógł raz w roku wypisywać imię Ateńczyka, który jego zdaniem zagraża Państwu (np. zamierzając zagarnąć władzę). Osoba, którą wymieniło najwięcej Ateńczyków, musiała opuścić Ateny na 10 lat
Demokracja ateńska
Reformy Klejstenesa (508/507 p.n.e.), zasadniczo zmieniły oblicze ateńskiej demokracji.
Instytucje demokratyczne w Atenach
Od tego momentu jej filarami były takie instytucje jak:
1) Zgromadzenie Ludowe (eklezja) - władza ustawodawcza. Od czasu reform wzrosło znaczenie zgromadzenia wszystkich obywateli, których liczba wynosiła w Atenach ok. 30 tysięcy.
- każdy obywatel mógł zabrać głos i brać udział w tajnym lub jawnym głósowaniu, stąd w Atenach zyskała znaczenie sztuka retoryki (wymowy, tudzież manipulacji), której celem było przekonanie słuchaczy do swoich racji
- tworzyli pełnoletni obywatele Aten (wolni mężczyźni, zapisani na listy obywateli Aten, którzy ukończyli 20 lat)
- rozstrzygało: sprawy wojny i pokoju, wybór urzędników,
- [Jak funkcnonowały zgromadzenia? 3-4 razy w miesiącu od świtu do południa zbierali się wszyscy obywatele by debatować i podejmować decyzje dotyczące państwa; decyzje były ważne jeśli każdorazowo zebrało się minium 6000 obywateli (tzw. kworum wynosiło zatem ok. 1/5 obywateli)].
2) Rada Pięciuset
- wybrana z dziesięciu okręgów (fyli) Attyki po 50 osób, którzy ukończyli 30 lat; [Jednocześnie urząd pełniło 50 osób (ich urzędowanie trwało 1/10 część roku)]
- wcześniej: Rada Czterystu (wybierana z trzech najwyższych klas)
- opracowywała projekty ustaw; jak procedowano? Radzie Pięciuset zgłaszano projekty ustaw, ta przedstawiała je Zgromadzeniu ze swoją opinią i Zgromadzenie podejmowało decyzję,
- [pozostałe zadania: przygotowywanie obrady Zgromadzenia, nadzór nad urzędnikami poprzez powołane, specjalne komisje, sprawy finansów państwa, nadzór nad stanem obronnością i działania dyplomatyczne; wylosowany na jeden dzień przewodniczący miał klucze do świątyń, w których przechowywano skarb i dokumenty oraz pieczęć państwa; członkiem Rady można było być dwukrotnie],
3) sąd przysięgłych (heliaja), zajmował się sprawami zbliżonymi do współczesnych sądów (rozstrzygał spory majątkowe, dot. umów handlowych oraz oskarżenia wnoszone przeciw urzędnikom)
sędziom mógł być każdy obywatel (warunkiem ukończenie 30 lat i zgłoszenie kandydatury na dany rok; złożenie przysięgi i wylosowanie dni urzędowania)
sąd przysięgłych Ateńczyków, którzy ukończyli 30 rok życia - apelacje od orzeczeń urzędników;
4) Strategowie
- 10 strategów
- wybierani przez zgromadzenie
- kierowali wojskiem
- urząd stratega można było powtarzać (Perykles sprawował urząd przez kilkanaście lat; ostatecznie i jego dotknął ostracyzm)
5) Archonci:
- 10 urzędników
- funkcje religijne i administracyjne,
- 10 archontów wybieranych z najwyższej klasy, odpowiadali za sprawy wojska, religii,
- archontowie - funkcje religijne,
6) areopag - rada starców obradujących na wzgórzu Aresa
- tworzyli archontowie po odejściu z urzędu
- początkowo instytucja ta pełniła najważniejszą rolę w Atenach; od czasu reform, kiedy to ograniczono jej kompetencje, jej znaczenie spada;
- zajmuje się strzeżeniem praw, obyczajów i moralności,
- sprawuje sądy w sprawach o zabójstwo,
♦ sądownictwo - sąd przysięgłych - co roku losowano 6000 osób spośród 1 zgłaszających się obywateli i z nich tworzono mniejsze składy sędziowskiej w zależności od danej sprawy - sądzono w sprawach prywatnych, publicznych, | skargi na urzędników; areopag (sprawy o zabójstwo); sąd skorupkowy (ostracyzm), j
Charakterystyczne cechy ustroju Aten:
- urzędnicy (według Arystotelesa było ich 700) byli w większości losowani na roczną kadencję (z wyjątkiem strategów),
- od czasów Peryklesa wypłacano diety losowane
Zadanie: Jak rozwijały się Ateny ich konkurencja (Sparta) i cała cywilizacja grecka?
Znaczenie demokracji dla Greków (i europejskiej cywilizacji)
- wzór demokracji bezpośredniej i jej gwarancji: wolność wypowiedzi, zasada | równości w sprawowaniu urzędów, zasada równości wobec prawa,
- identyfikownie się ze swoim państwem (polis),
- rozszerzenie horyzontów myślowych, pobudzanie ciekawości, rola demagogów wpływ na kulturę (filozofię),
- wzór do naśladownictwa dla przyszłych pokoleń.