Narodowe przebudzenie Cieszyńskich Ślązaków... Od czego się zaczęło?
- Jakie czynniki leżały u podstaw nowych prądów myślowych oraz politycznych, które dały o sobie znać w okresie Wiosny Ludów?
- dlaczego powszechne staje się pytanie o tożsamość, poglądy polityczne i społeczne?
- na postawy mieszkańców poszczególnych krajów Europy (w tym monarchii Hansburskiej, ściśle zaś Ślaska Cieszyńskiego) wpływ mogły mieć takie elementy, jak:
- prądy romantyzmu,
- m.in. młodzież, zapatrzona w ideały romantyczne, poszukuje "swojego miejsca na ziemi"
- szacunek dla tradycji ludowych, wiejskiego życia i krajobrazu
- elementy składowe tradycji "Małej Ojczyzny"
- zafascynowanie folklorem, chęć jego poznania i zachowania
- postacie takie jak Bracia Grim, czy na Śląsku - Andrzej Cinciała, zbierają okruchy folkloru
- prądy wolnościowe (kontrastujące z bierzącą sytuacja polityczna)
- są echami rewolucji francuskiej,
- żywe są idee: "wolność, róność, braterstwo!"
- ludzie duszą się w ramach starego, skostniałego systemu feudalnego
- zmiany społeczne wynikłe z rewolucji przemysłowej i urbanizacji
- tradycyjne więzy społeczne zerwane;
- w nowopowstałych społeczeństwach miejskich jest potrzeba budowy nowych więzi
- rozbudzenie intelektualne szerokich mas, wynikłe z postępującej edukacji
- rośnie liczba umiejących czytać i pisać
- porzrza się grono inteligencji
- elity, za pośrednictwem literatury i prasy kształtują opinie publiczną
- wpływ wybitnych jednostek
- pisarzy (np. Mickiewicz)
- działaczy politycznych
- potrzeby lokalnych wspólnot są niezaspokojone, na Śląsku, np. :
- występuje kompleks ludności chłopskiej wobec Niemców (panującym politycznie i kulturalnie na wielu płaszczyznach)
- występują bariery uniemożliwiających awans społeczny, bez konieczności przejścia do niemieckiego kręgu kulturowego.
- potrzeba równouprawnienia językowego ludności polskojęzycznej
- Ważnym elementem zmian są działania wybitnych jednostek, jak np. Pawła Stalmacha podejmują śmiałe działania
- mają misję rozbudzania wśród Ślązaków polskiej świadomości narodowej.
- w poł. XIX wieku Ślązacy otrzymują:
- inspirację ze strony ruchu słowiańskiego w Preszburgu (Bratysławie) - Stuhr
- wsparcie zamieszkałych na Śląsku Cieszyńskim "słowianowfilów", w tym morawian: Ludwika Kluckiego, Arnošta Plucara, pastora Jana Winklera.
- wsparcie z Galicji (zaboru austriackiego), w postaci książek, a także finansów (hrabia Lubomirski dotuje Tygodnik Cieszyński
- z czasem to Ślązacy Cieszyńscy stają się inspiracją dla innych
- to ze Śląska Cieszyńskiego wychodzi wsparcie dla działaczy polskich w sąsiednich krainach
- np. Karol Miarka praktykuje u Pawła Stalmacha
Tło polityczne:
- Większość Śląska Austria straciła w wyniku przegranych wojen prusko-austriackich (wojen śląskich) z lat 1740-1745.
- Sto lat wcześniej (1653) zmarła ostatnia piastowska władczyni księstwa cieszyńskiego - księżna Elżbieta Lukrecja, w rezultacie zostało ono włączenie do dziedzicznych dóbr Habsburgów.
- Księstwo stało się jedną z odległych prowincji monarchii habsburskiej.
- Stojący na jego czele habsburscy książęta, oprócz wydawania dekretów kontrreformacyjnych oraz czerpania zysków z działalności Komory Cieszyńskiej, nie interesowali się losami regionu.
- Po wojnach śląskich Ślask Cieszyński zostało w roku 1782 połączony z Morawami, tworząc gubernię morawsko-śląską, w rezultacie np. miejscowe dzieci uczyły się w szkole z morawskich podręczników.
Chronologia wydarzeń:
Przed przebudzeniem- 1842- powstaje "Złączenie Polskie" kółko samokształceniowe uczniów gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie (propaguje literaturę polską)
- skupia grupę "kamizelkorzy" (uczniów gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie), m.in.: Paweł Stalmach i Andrzej Cinciała
- wielu
- 1847- Stalmach z Cinciałą odbywają pieszą wyprawę do Krakowa po polskie książki.
- 1847- Cinciała zakłada w gimnazjum ewangelickim „Towarzystwo uczących się języka polskiego”.
- 1848- w Europie wybucha Wiosna Ludów, m.in. rewolucja wiedeńskia
- marzec na Śląsku Austriackim wystąpienia na rzecz równouprawnienia autochtonicznych mieszkańców Śląska Cieszyńskiego
- występuje głównie najsilnijsza liczbenie polskojęzyczna ludność (katolicka i ewangelicka), dominującej we wschodniej części regionu
- Podczas Wiosny Ludów na terenie Austrii rywalizują 2 stronnictwa:
- "słowianofilskie", tj. prosłowiańskie
- "frankfurckie, tj. proniemieckie
- słowianofile organizują Zjazd Słowiański w Pradze / 1848 (czerwiec)
- z całej monarchii zjeżdzają sie przedstawiciele blisko 10 narodów, by dyskutować i decydować o przeobrażeniach państwa Habsburgów
- narody obradują w kilku sekcjach
- delegatami cieszyńskimi są: Stalmach i Andrzej Kotula
- nie zgodzili się na członkostwo w zjazdowej sekcji czesko-słowiańskiej
- zostali włączeni do sekcji polsko-rusińskiej.
- Podczas obrad domagali się przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Galicji.
- W Cieszynie rozwijają się i rywalizują o wpływy środowiska reprezentujący różne nurty polityczne:
- obóz polskich narodowców,
- wywodzi się (o dziwo!) ze środowiska ewangelickiego,
- środowisko luterańskie przez ok. 20 lat wykazuje się większą (od katolików) aktywnością w polskim ruchu narodowym wykazywali się wówczas
- dlaczego odrodzenie zaczęło się od luteran?
- posiadają starsze (od katolików) tradycje samorządowości i walki o równouprawnienie wyznaniowe.
- przywiązanie do pisanego słowa polskiego
- jest wspierany przez cieszyńskich słowianofilów, np. Morawian
- przeciwstawiali się tzw. nurtowi frankfurckiemu,
- jego celem jest przede wszystkim równouprawnienie językowe ludności polskojęzycznej z panującymi politycznie i kulturalnie Niemcami.
- wydaje „Tygodnik Cieszyński” / 1848 roku (6 maja)
- pierwsze na Śląsku Cieszyńskim pismo w języku polskim
- ukazało się z incjatywy: Stalmacha, Cinciały i Kluckiego — polskich „budzicieli” narodowych,
- pierwotnie propaguje koncepcje austroslawizmu (wbrew „frankfurtczykom”)
- z czasem pismo przyjęło opcję narodowo-polską.
- nurt "proniemicki" (obóz frankfurcki),
- twierdzi, że o przynależności narodowo-państwowej nie decyduje język, lecz kwestie cywilizacyjne.
- głosi konieczność zjednoczenia wszystkich ziem niemieckich (obszaru Prus, Austrii i wielu innych państw niemieckich),
- w tej wizji z ziemiami niemieckimi ma być złączony m.in. austriacki Śląsk,
- jego mieszkańcy, posługujący się innymi językami (ludność polsko- i czeskojęzyzna) mają mieć zagwarantowane tylko (i aż) uprawnienia językowe w życiu publicznym.
- reprezentuje go czasopismo „Nowin dla ludu wiejskiego” (od lipca 1848)
- wydawane jest w języku polskim
- zwalcza rodzący się polski ruch narodowy (i jego działaczy, np. Stalmacha)
Skutki rewolucji 1848 roku (Wiosny Ludów):
- Po Wiośnie Ludów wzrosła chłopska świadomość na rzecz likwidacji barier uniemożliwiających awans społeczny, bez konieczności przejścia do niemieckiego kręgu kulturowego.
- zmiany polityczne:
- w całym państwie austriackim następuje zniesienie pańszczyzny (wrzesień 1848)
- w Cieszyńskim:
- władze wprowadziły język polski do szkół ludowych uczęszczanych przez dzieci polskojęzyczne, usuwając podręczniki czeskie.
- rządania idą dalej: cieszyńska delegacja chłopska domaga się od władz wprowadzenia języka polskiego do urzędów i sądownictwa (inicjatywa „Tygodnika Cieszyńskiego”) / 1848 (listopad):
- w Cieszynie powstają nowe organizacje (ogniska życia narodowego):
- Czytelnia Polska, prowadzona przez „Towarzystwo Cieszyńskie dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim”.
- Biblioteka Polska dla Ludu Kraju Cieszyńskiego /1849 (marzec)
Tło polityczne:
- Spuścizną Wiosny Ludów była wyraźna intensyfikacja ruchów narodowych.
- Na Śląsku Cieszyńskim jej rezultatem było powstanie poierwszego pisma w języku polskim „Tygodnik Cieszyński” (od 1851 roku ukazywało się pod tytułem „Gwiazdka Cieszyńska”), które propagowało pełne równouprawnienie języka polskiego w szkołach i urzędach.
- Postulaty te częściowo spełniono, gdyż wkrótce wycofano język czeski ze szkół zastępując go polskim.
- Pomimo początkowego entuzjazmu wolnościowe hasła okresu Wiosny Ludów nie doczekały się realizacji. Po opadnięciu fali rewolucyjnej powrócił w Austrii system rządów absolutnych,
- symbolem "reakcji" są rządy premiera Aleksandra von Bacha.
- Ograniczył on możliwości prowadzenia agitacji narodowej i działań zmierzających do wprowadzenia języków narodowych do urzędów.
- Wycofano ze szkół całego Śląska Austriackiego języki: polski i czeski.
- W „Gwiazdce Cieszyńskiej” na skutek cenzury przestały ukazywać się artykuły polityczne.
- Zamknięto Czytelnię Polską i Bibliotekę Ludu Kraju Cieszyńskiego.
Klęska rewolucji - nawrót absolutyzmu w Austrii:
- 1848 zmiany polityczne - zaostrzenie kursu władz austyjackich
- zaostrzenie sytuacji politycznej końcem roku
- represje władz w Cieszyńskim:
- zakaz wydawania „Tygodnika Cieszyńskiego”.
- sprzeciw wobec uznia języka polskiego i czeskiego za języki urzędowe,
- 1852–1859: okres bachowskiego absolutyzmu
- jeszcze większe zaostrzenie kursu władz austyjackich
- w Cieszyńskim:
- zlikwidowano polskie organizacje i instytucje, np. czytelnie / 1854
- by "oszukać" władze wydawana jest „Gwiazdka Cieszyńska” / 1851 (luty)
- nowe polskie pismo
- nie może mieć artykułów o treści politycznej.
- kształtuje i "wychowuje" lokalne społecześńtwo
- po dekadzie ponownie może wrócić do tematów politycznych
- Pierwsze polityczne sukcesy
- 1861- w skutek zmian politycznych w Austrii „Gwiazdka Cieszyńska” może ponownie prowadzić agitację polityczną. W jakim duchu?
- w polskim duchu narodowym, a jednocześnie braterstwa z Czechami. Jej artykuły:
- podkreślały konieczność równouprawnienia ludności polskojęzycznej na Ślasku
- popierały postulaty czeskie, zmierzjące do przebudowy państwa w duchu przyjaznym dla Słowian
- uznawano wówczas przynależność Śląska Cieszyńskiego do Korony Czeskiej
- popierano utworzenie państwa czeskiego w ramach monarchii licząc, że pomoże to w realizacji postulatu równouprawnienia.
- 1861 (26 lutego) Cesarza wydaje patent lutowy; który gwarantuje w Austrii podstawowe swobody obywatelskie.
- powstają lokalne sejmy, które przejmują część władzy politycznej od rządu centralnego
- dla cieszyńskiego jest to Sejm Krajowy w Opawie
- obowiązują wybory kurialne;
- glos ma większość mężczyzn-obywateli państwa,
- jednak waga głosu obywtela zależy od jego zamożności
- cieszyńscy ślązacy mają odtąd reprezentanta w Sejmie Krajowym,
- absolutna dominacja liczebna Niemców w lokalnym sejmie (wyraża się w stosunku ok. 1:10) sprawia, iż głosy posłów czeskich i polskich są jedynie "głosami wołającymi na pustyni"
- lokalny parlament jest jednak miejscem, gdzie poruszyć można kwestie najbardziej palacych problemów, najbadziej rażących nadużyć itd.
- 1861- reaktywacja Czytelni Polskiej.
- 1861- w Cieszynie, w gimnazjum katolickim, powstało wśród polskich uczniów tajne Towarzystwo Narodowe, analogiczne stowarzyszenie powstało trzy lata póxniej w gimnazjum ewangelickim „Wzajemność” (1864)
- 10 lat później obie organizacje połączyły się.
- 1866- pastorem w Cieszynie zostaje ks. Leopold Otto z Warszawy,
- jest bardzo zaangażowany się w działalność narodową,
- skupia wokół siebie grupkę wywodzących się najczęściej z chłopstwa młodych działaczy
- do grupki tej należą przyszły pastor Franciszek Michejda oraz nauczyciel Jan Śliwka (autor pierwszych polskich podręczników dla szkół ludowych).
Tło polityczne: Pozytywne zmiany państwie austryjackim (w tym dla polskiego ruchu narodowego) nastąpiły dopiero w momencie osłabienia Austrii po klęskach poniesionych w wojnach z Francją i Prusami. W 1860 roku, na rok po utracie północnych Włoch (klęska 1859 roku), zapowiadziano utworzenie: parlamentu (Rady Państwa), chociaż wówczas jeszcze złożonego z reprezentacji poszczególnych sejmów krajowych, a także autonomię krajów wchodzących w skład Cesarstwa Austriackiego. W ten sposób powstał Kraj koronny: Śląsk Austriacki (w skład którego wchodziło Księstwo cieszyńskie).
W 1867 roku, rok po kolejnej klęsce militarnej (poniesionej w 1866 roku, tym razem w wojnie z Prusami i Włochami), cesarz Franciszek Józefie I zgodził się na przekształcenie państwa w konstytucyjno-parlamentarną, dualistyczną monarchię austro-węgierską.
Księstwo cieszyńskie, jako część kraju koronnego Śląsk Austriacki, weszło w skład tzw. Przedlitawii, składającej się z m.in. takich krajów koronnych jak: Austria właściwa, Czechy, Morawy, Galicja i Lodomeria (Do Zalitawii należały ziemie Korony Węgierskiej). Od 1867 roku Austro-Węgry nazywano cesarsko-królewską monarchią, używając po prostu skrótu „c.k. monarchia”.
Na Śląsku Austryjackim, jak i w innych krajach, powołano wówczas lokalny parlament, jako organem ustawodawczy. Był nim Sejm Krajowy (Landtag), który składał się z 30 członków, z mianowanym przez cesarza marszałkiem krajowym (Landeshauptmann). Wybory do sejmu nie były demokratyczne. Wyborcy byli podzieleni na grupy (tzw. kurie; od tego pochodzi nazwa wybory kurialne), a głosowanie było pośrednie (o wyniku wyborów decydowali w głównej mierze przedstawiciele miast, gmin, przemysłowców oraz właścicieli - zależnie od urodzenia i stanu majątku; a także biskup wrocławski). Organem wykonawczym Sejmu Śląskiego był autonomiczny Wydział Krajowy (Landesausschuss).
Organy władzy krajowej zarządzały całością polityki wewnętrznej państwa (poza sprawami wojskowymi, polityką zagraniczną i kwestiami ustrojoweymi). Od 1862 roku w monarchii funkcnonowały też samorządy gminne, tj. rady gminne (Wydziały Gminne - Gemeindeausschuss) wraz z organem wykonawczym – Zarządem Gminy (Gemeindevorstand), na czele którego stał przełożony gminy (burmistrz).
- 1867- dalsze reformy "demokratyzujace" Austrię,
- powstaje państwo dualistyczne: Austro-Węgry,
- prawa polityczne obywateli gwarantuje ustawa zasadnicza (coś ala konstytucja)
- walka Polaków o równouprawnienie narodowe nabrała tempa
- pomimo gwarantowanego formalnie obywatelom równouprawnienia, należne prawa obywatelskie, poszczególne grupy ludności (grpy narodowe) muszą jeszcze faktycznie wywalczyć
- realizacja tych postanowień zależała jednak od zmian ustrojowych także w poszczególnych krajach koronnych,
- w przypadku Śląska Cieszyńskiego decyzje zależały od dominowanujących politycznie Niemców.
- Niemcy śląscy byli przeciwniec równouprawnieniu słowian, w tym cieszyńskich Polaków
- władze lokalne w Opawie blokowały wszelkie reformy Sejmu Krajowego w Opawie
- lokalny sejm do końca monarchii wybierany jest kurialnie, podczas gdy prawo do głosowania w wyborach powszechnych mają od 1907 roku wszyscy mężczyźni
- 1868-1869 - rok po roku w Ropicy, a później w Sibicy pod Cieszynem odbywają się tzw. zabawy ludowe
- są to pierwsze polskie zgromadzenia, łączące elementy polityczne, społeczne i rozrywkowe
- wyrażano na nich poparcie dla
- czeskich planów przebudowy monarchii,
- odbudowy państwa polskiego,
- postulatu przyłączenia regionu do Galicji.
- 1870 (maj) działacze polscy wysłali pismo do prezydenta krajowego z postulatami dotyczącymi szkolnictwa średniego i demokratyzacji wyborów do lokalnego sejmu, domagano się m.in.:
- założenia polskiego seminarium nauczycielskiego w Cieszynie,
- wprowadzenia obowiązkowej nauki języka polskiego we wszystkich szkołach średnich
- zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu opawskiego.
- 1871 (sieprień): kolejne wybory do Sejmu Krajowego przynoszą wielki sukces środowisk propolskich
- obóz polski uzyskał trzy mandaty, tj. dla:
- rolników Jerzego Cienciały i Józefa Dostala
- adwokata Alojzego Eisenberga.
- sukces stronnictwa polskiego wynika z zjednoczenia środowiska katolickiego i ewangelickiego, złączonych wspólnym wrogiegm, którym byli liberałowie niemieccy
- śląscy księża katoliccy byli niezadowoloni z antywatykańskiej polityki niemieckich liberałów
- część pastorów ewangelickich (i wiernych) była przeciwna nurtowi liberalnemu w doktrynach protestanckich, propagowanych m.in. przez pastora Theodora Haase.
- Konserwatyzm cieszyńskiego chłopstwa sprzyjał rozwojowi polskiej tożsamości (co wyraża się w żartobliwym sformułowaniu: nie pochodzę od małpy więc jestem Polakiem - liberałowie niemieccy sprzyjali np. tezom teorii ewolucji darwina; z którymi polemizowali np. katoliccy księża).
- 1873- Jerzy Cienciała z Mistrzowic, k. Cieszyna ("Król Polski") został wybrany pierwszym polskim posłem w Wiedniu w Radzie Państwa (parlamencie)
- wybór ewangelika J. Cienciały jest możliwy jedynie dzięki współpracy przedstawicieli obu wyznań podczas kampanii wyborczej .
- działacze obu wyznańustalili, iż podczas kolejnych wyborów będzie wystawiany na przemian kandydat jednego i drugiego wyznania.
- Cienciała w Wiedniu podnosił kwestie takie jak:
- sprzeciwu wobec utrakwizacji (tj. germanizacji wyższych klas) polskich i czeskich szkół ludowych,
- wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego do seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, a czeskiego w Opawie,
- przyjmowania przez sądy dokumentów w języku macierzystym petentów.
poseł Jerzy Cienciała "Król Polski" z Mistrzowic, źródło: wikicomons.
Opracowano na podstawie artykułu:
Krzysztof Nowak, Polski ruch narodowy na Śląsku Austriackim, ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO, TOM: 1 (2014), dostępne on-line: